klp.plWe wrześniu 1939 roku na okupowanych terenach polskich zaczęła rozwijać się siatka konspiracyjna. Wielu oficerów z myślą o przyszłej walce podziemnej zrzuciło mundury. Ukryto również część broni i amunicji. W różnych rejonach Polski do końca września w ciągu pary tygodni powstało kilkanaście innych organizacji o charakterze wojskowym. W Krakowie powstał Związek Orła Białego (major Kazimierz Kierzkowski), własne organizacje stworzył Związek Harcerstwa Polskiego i Związek Strzelecki. Także wielu generałów wydało rozkazy o podjęciu pracy w konspiracji.
27 września 1939 roku w Warszawie powołano organizację konspiracyjną – Służba Zwycięstwu Polski, na czele której stanął generał Michał Karaszewicz-Tokarzewski, a szefem sztabu pułkownik Stefan Rowecki, pseudonim Grot. Przy Służbie Zwycięstwu Polski utworzono Główną Radę Polityczną o charakterze koalicyjnym, do której weszli członkowie Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Narodowego. Kadrę SZP w listopadzie 1939 roku, na rozkaz generała Władysława Sikorskiego, przejęła nowa organizacja – związana z rządem emigracyjnym - Związek Walki Zbrojnej, Jej głównym komendantem został przebywający na emigracji generał Kazimierz Sosnkowski. 14 lutego 1942 roku na ZWZ został przemianowany na Armię Krajową (AK).
| Instrukcja w sprawie powołania Związku Walki Zbrojnej wydana przez gen. Sosnkowskiego 4 grudnia 1939 roku Na podstawie decyzji Rządu na terenach okupowanych Kraju powstaje tajna organizacja wojskowa pod nazwą „Związek Walki Zbrojnej”. (...) II. Cel organizacji a) Przez skupienie w związkach konspiracyjnych jednostek najstaranniej dobranych stworzyć ośrodki czynnego oporu narodowego, przeciwdziałającego w załamaniu się sił moralnych polskiego społeczeństwa. b ) Współdziałać w odbudowie Państwa na drodze walki orężnej. Z chwilą wkroczenia do Kraju Wojsk Polskich, organizacja ulega rozwiązaniu i wstępuje do szeregów armii regularnej.(...) IV. Charakterystyka organizacji pod względem politycznym (...) b) ZWZ jest organizacją ogólnonarodowa, ponadpartyjną i ponadstanową, skupiającą w swych szeregach, bez względu na różnicę przekonań politycznych i społecznych, wszystkich prawych Polaków, pragnących walczyć orężnie z okupantami w warunkach pracy konspiracyjnej i odpowiadających pod każdym względem wysokim moralnym wymaganiom, jakie stawia wobec jednostki podobna praca. |
| c) Rekrutowanie członków ZWZ odbywa się indywidualnie, jednak w zasadzie poprzez środowiska organizacyjne, społeczne, polityczno-ideowe i polityczne, istniejące na terenie Kraju. (...) |
W skład ZWZ weszło 24 tysiące zaprzysiężonych członków SZP, a współpracę nawiązało kilkadziesiąt organizacji konspiracyjnych. W pierwszym okresie istnienia ZWZ podstawowym zadaniem był wywiad na rzecz aliantów i akcje propagandowe. Polskie Państwo Podziemne
Polskie Państwo Podziemne, czyli podziemne organy administracji i władzy państwowej, istniały i rozwijały się od 1940 roku. W lutym 1940 roku przedstawiciele PPS, SL i SN powołali Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP), który wspierał działania Delegatury oraz współpracował z Komendą ZWZ. W 1944 roku PKP przekształcono w Radę Jedności Narodowej (przewodniczący Kazimierz Pużak) i poszerzono jej skład o inne ugrupowania. Miała ona wpływ na obsadę stanowisk w Delegaturze Rządu na Kraj, wytyczała główne kierunki konspiracyjnej polityki.
Konspiracyjną władzą cywilną w Polsce została Delegatura Rządu na Kraj. Na jej czele początkowo stał Cyryl Ratajski, od września 1942 roku stał Jan Piekałkiewicz, a od kwietnia 1943 roku Jan Stanisław Jankowski. Delegat reprezentował rząd polski na emigracji, a równocześnie Polskie Państwo Podziemne. W skład biura delegata rządu wchodziło kilkanaście departamentów, które w kolejnych latach tworzyły swoje oddziały na niższych szczeblach. Delegaturze podlegała podziemna policja - Państwowy Korpus Bezpieczeństwa. Partie polityczne tworzyły własne organizacje, także zbrojne.
Ruchem ludowym w kraju kierowało Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego „Roch”. Ludowcy w 1940 roku utworzyli „Chłopską Straż”, przemianowaną w 1941 toku na Bataliony Chłopskie (BCh) – pod koniec wojny liczyły one ok. 160 tysięcy żołnierzy. Stronnictwo Narodowe powołało Narodową Organizację Wojskową (z części oraz z członków Związku Jaszczurczego powstały Narodowe Siły Zbrojne), zaś PPS – Wolność, Równość Niepodległość – Gwardię Ludową WRN.
Armia Krajowa
Związek Walki Zbrojnej dążył do integracji wszystkich wojskowych organizacji. W kwietniu 1942 roku powołano Kierownictwo Walki Cywilnej, przemianowane w 1943 roku na Kierownictwo Walki Podziemnej, które miało na celu koordynację działań wszystkich podziemnych organizacji. Podejmowane od czerwca 1940 roku przez generała Stefana Roweckiego próby scalenia wszystkich środowisk napotykały na wiele oporów. 14 lutego 1942 roku wprowadzono nazwę Armia Krajowa, ogłaszając iż: „wszyscy żołnierze w czynnej służbie wojskowej […] stanowią Armię Krajową”. Akcja integracji zakończyła się na wiosnę 1944 roku – w skład AK weszły m.in. jednostki PPS, Narodowej Organizacji Wojskowej, oddziały taktyczne Batalionów Chłopskich. W momencie największego rozwoju AK liczyło od 300 do 350 tysięcy zaprzysiężonych żołnierzy. Była to jednak armia głównie ochotnicza i słabo wyszkolona. Terytorium państwa polskiego zostało podzielone na obszary (kilka województw), okręgi (województwa), obwody (powiaty) i placówki (gmina lub kilka gmin). Każda placówka składała się z 2-3 plutonów, liczących od 35 do 58 żołnierzy.
| Rota przysięgi żołnierza Armii Krajowej W obliczu Boga Wszechmogącego i Najświętszej Marii Panny Królowej Korony Polskiej kładę swe ręce na ten święty Krzyż, znak Męki i Zbawienia, przysięgam być wiernym Ojczyźnie mej, Rzeczypospolitej Polskiej, stać nieugięcie na straży jej honoru i o wyzwolenie jej z niewoli, walczyć ze wszystkich sił aż do ofiary mego życia. Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej i rozkazom Naczelnego Wodza oraz wyznaczonemu przezeń Dowódcy Armii Krajowej będę bezwzględnie posłuszny, a tajemnicy niezłomnie dochowam, cokolwiek by mnie spotkać miało. Tekst formuły dla przyjmującego przysięgę: Przyjmuję Cię w szeregi Żołnierzy Armii Polskiej, walczącej z wrogiem w konspiracji o wyzwolenie Ojczyzny. Twym obowiązkiem będzie walczyć z bronią w ręku. Zwycięstwo będzie Twoją nagrodą, zdrada karana jest śmiercią. |
Celem strategicznym ZWZ-AK miał byś wybuch powstania powszechnego, dlatego wszelkie wcześniejsze wystąpienia uważano za skazane na niepowodzenie, a dodatkowo grożące odwetem na ludności cywilnej. Skupiono się więc na szkoleniach, zdobywaniu broni i amunicji, a także działalności wywiadowczej oraz akcjom propagandowym mającym na celu podtrzymać morale polskiego społeczeństwa. Służyły temu, między innymi, akcje „małego sabotażu” - niszczenie niemieckich symbolów państwowych, malowanie polskich napisów, piętnowanie osób utrzymujących z hitlerowcami kontakty.
Działalnością zbrojną Armii Krajowej zajmowały się jednostki dywersyjne – utworzono w 1940 roku Związek Odwetu. Latem powstała elitarna dywersyjno-wywiadowcza organizacja „Wachlarz”, zasilana przez cichociemnych (oficerów szkolonych w Anglii i zrzucanych na okupowane tereny). Z połączenia tych organizacji powstała Komenda Dywersji (Kedyw). Do działań akowców zaliczyć można wykolejanie transportów kolejowych, niszczenie pojazdów wojskowych, wykonywanie zamachów na Niemców.
Na ziemiach polskich rozwinęło się tajne nauczanie organizowane przez Delegaturę, działały również podziemne uniwersytety, wychodziła także tajna prasa. Sieć Delegatury zajmowała się akcją samopomocową wykorzystując oficjalnie działające instytucje.
Komendzie Głównej AK nie podporządkowały się wszystkie organizacje zbrojne. W opozycji pozostała skrajnie nacjonalistyczna Organizacja Polska, która utworzyła zbrojny Związek Jaszczurczy oraz wydawała pismo „Szaniec”. W 1942 roku po połączeniu się z częścią oddziałów Narodowej Organizacji Wojskowej stworzyła Narodowe Siły Zbrojne, działającej pod zwierzchnictwem Tymczasowej Narodowej Rady Politycznej. Dążono do utworzenia „alternatywnego państwa podziemnego”. Mimo porozumienia z 31 marca 1944 roku z AK większa część oddziałów NSZ nie podporządkowała się jej rozkazom.
Działania polskich komunistów w kraju
Na przełomie 1939 i 1940 roku pojawiły się pierwsze inicjatywy, świadczące o aktywności na ziemiach polskich komunistów, lewicowych socjalistów oraz radykalnych ludowców. Procesy integracji tego środowiska wzmogły się po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej. Jesienią 1941 roku Moskwa pojęła konkretne działania w celu odtworzenia na ziemiach polskich partii komunistycznej. Drogą lotniczą dotarła na ziemie polskie Grupa Inicjatywna, która miała za zadanie odbudowę rewolucyjnej partii robotniczej.
5 stycznia 1942 roku w Warszawie powstała Polska Partia Robotnicza. Wiosną 1942 roku powołała ona samodzielną organizację zbrojną - Gwardię Ludową (przekształconą następnie w Armię Ludową), zaś rok później powstała młodzieżowa formacja Związek Walki Młodych. PPR w listopadzie 1942 ogłosiła manifest „o co walczymy?”, zapowiadając radykalne reformy społeczne, zaś na przełomie 1943 i 1944 roku powołano Krajową Radę Narodową, która miała stworzyć alternatywną do popieranej przez rząd londyński strukturę władzy i administracji.
| Deklaracja programowa Polskiej Partii Robotniczej - „O co walczymy” (…) POLSKA PARTIA ROBOTNICZA WALCZY: o Polskę demokratyczną, a nie faszystowsko-sanacyjną; o Polskę wolności i swobody dla ludu, a nie dla wyzyskiwaczy i gnębicieli; o Polskę, która zabezpieczy swym obywatelom pracę, chleb, naukę, dach nad głową i opiekę w starości, a nie o Polskę bezrobocia, głodu, ciemnoty, bezdomności i żebractwa, które były składowymi elementami Polski przed-wrześniowej; (...) |
| (...)Polska Partia Robotnicza ogłasza niniejszą DEKLARACJĘ PROGRAMOWĄ, której zasady winny być natychmiast realizowane po wyrzuceniu okupanta z naszej ziemi: I Wszystkie organy władzy, poczynając od demokratycznego Rządu Tymczasowego, a kończąc na samorządach miejskich i wiejskich, zostaną wyłonione w kraju zgodnie z wolą większości narodu polskiego, to jest robotników, chłopów i inteligencji. Rząd Tymczasowy winien się oprzeć na antyfaszystowskim froncie narodowym, a wszystkie jego zarządzenia muszą być zgodne z duchem demokracji i wolności. Tymczasowy Rząd przystąpi natychmiast do przeprowadzenia demokratycznych wyborów do Zgromadzenia Narodowego (Konstytuanty) na podstawie pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego. Zgromadzenie Narodowe dokona wyborów prezydenta i rządu oraz ustali demokratyczne formy ustrojowe państwa przez uchwalenie nowej konstytucji.(…) II Wszystkie ziemie polskie muszą być włączone do państwa polskiego: 1. Na zachodzie i nad Bałtykiem musimy odzyskać ziemie etnograficznie polskie, wynarodowione i zgermanizowane przemocą, zwłaszcza w okresie porozbiorowej niewoli i obecnej okupacji niemieckiej. 2. Na wschodzie, na terenach zamieszkałych od wieków przez etniczną większość ukraińską i białoruską, naród polski, który tak krwawo opłaca własną wolność, uznając zasadę prawa narodów do samostanowienia, nie może odmawiać bratnim narodom ukraińskiemu i białoruskiemu prawa określenia swej przynależności państwowej zgodnie z wolą ludności. Zabezpieczy nam to pokój na wschodzie i wzmocni naszą pozycję na zachodzie i nad Bałtykiem. 3. Walczymy o pełną niepodległość i suwerenność państwa polskiego. Celem zagwarantowania tej niepodległości i suwerenności naród polski, walcząc u boku trzech mocarstw Sojuszniczych: Anglii, ZSRR i Stanów Zjednoczonych, (...) Ułożenie dobrosąsiedzkich i sojuszniczych stosunków z ZSRR stanie się ważnym i decydującym czynnikiem, wzmacniającym naszą obronność, potencjał gospodarczy i pozycję w Europie. Tak samo bliskie węzły przyjaźni i współpracy winny być nawiązane i z innymi bratnimi narodami słowiańskimi. (…) |
Na czele PPR od jesieni 1943 roku stali Władysław Gomułka i Bolesław Bierut. Rozmowy z Delegaturą w sprawie uznania granic przedwojennych i odcięcia się od Kominternu zakończyły się niepowodzeniem. Oddziały Gwardii Ludowej aktywnie współpracowały z coraz liczniejszymi w 1943 roku jednostkami dywersyjnymi i wywiadowczymi Armii Czerwonej. 1 stycznia 1944 roku Krajowa Rada Narodowa wydała dekret o przekształceniu Gwardii Ludowej i utworzeniu Armii Ludowej. Jej naczelnym dowódcą został generał Michał Żymierski (pseudonim „Rola”).
Plan „Burza”. Rozwiązanie Armii Krajowej
30 czerwca 1943 roku aresztowano komendanta głównego AK – generała Stefana Roweckiego pseudonim „Grot”, a następnie zamordowano go na rozkaz Himmlera po wybuchu powstania warszawskiego. Jego miejsce zajął generał Tadeusz Komorowski, pseudonim „Bór”. Jesienią 1943 roku dowództwo AK przyjęło plan powstania zbrojnego i przejęcia władzy w Polsce pod kryptonimem „Burza”. Zakładał on, podczas cofania się wojsk niemieckich i przesuwania się frontu na zachód, atak na wojska hitlerowskie i opanowanie poszczególnych miejscowości przez zajęciem ich przez Armię Czerwoną.
| Rozkaz planu „Burza” – 20 listopada 1943 roku Gwałtowny rozwój działań na wschodzie zwiększa prawdopodobieństwo bliskiego załamania się Niemiec, a szczególnie frontu wschodniego. Związana z tym możliwość głębokiego odwrotu wojsk niemieckich może już w niedługim czasie wytworzyć na ziemiach naszych położenie, w którym AK wzmoże swe działania z bronią, co będzie wymagać od dowódców wszystkich szczebli stanowczych i jasnych decyzji, jednolitości postępowania, inicjatywy i poświęcenia. W związku z powyższym, na podstawie instrukcji rządu dla kraju przesłanej mi przez Naczelnego Wodza rozkazuję: I. Wszystkie nasze przygotowania wojenne zmierzają do działań zbrojnych przeciw Niemcom. W żadnym wypadku nie może dojść do działań zbrojnych przeciw Rosjanom wkraczającym na ziemie nasze w ślad za ustępującymi pod ich naporem Niemcami, poza koniecznymi atakami samoobrony, co jest naturalnym prawem każdego człowieka, II. Działania zbrojne przeciw Niemcom mogą mieć formę: a) powszechnego i równoczesnego powstania (…), b) „wzmożonej akcji dywersyjnej” na wszystkich ziemiach Rzeczypospolitej. (…) III. Zarządzenia wydane na wypadek powstania przeciwko Niemcom wszystkie nadal w mocy, 2) Jeśli powstanie miałoby miejsce, to będzie ono zarządzone przeze mnie na podstawie decyzji najwyższych władz Rzeczypospolitej. (…) IV. Zarządzenia do „wzmożonej akcji dywersyjnej” wydaję następujące: 1) „Wzmożona akcja dywersyjna” otrzymuje kryptonim „Burza” |
| 2) Cel i zadania „Burzy”: podkreślenie naszej woli bicia Niemców i to nawet w wypadku niekorzystnego dla nas stosunku sił, czyli wśród okoliczności niezezwalających na podjęcie powstania powszechnego oraz samoobrona przed wyniszczeniem nas przez wycofujących się Niemców. (…) |
W lutym 1944 roku, po przekroczeniu przez Armię Czerwoną dawnej polskiej granicy (styczeń 1944) do walki przystąpił Okręg Wołyński AK. Po ciężkich walkach i przejściu linii frontu żołnierze mieli wybór – internowanie lub uznanie władzy Krajowej Rady Narodowej i wstąpienie do Armii Ludowej Berlinga. Wyższych oficerów aresztowano. Taki scenariusz powtarzał się w na kolejnych obszarach zajmowanych przez Armię Czerwoną. Akcja „Burza” trwała jednak nadal – wzięło w niej udział około 72 tysiące wojsk, które przyczyniły się do wyzwolenia wielu miast i miasteczek (Wilno, Lwów, Lublin).
Po opuszczeniu Warszawy w październiku 1944 roku władze AK pod dowództwem generała Leopolda Okulickiego (pseudonim „Niedźwiadek”) z trudem utrzymywały konspiracyjne siatkę. Akcję „Burza” zawieszono, ponieważ wobec przeważających sił niemieckich na terenie GG skazane były na niepowodzenie. Część żołnierzy AK i członków państwa podziemnego planowała przedostać się na zachód w obawie przed „drugą okupacją” ze strony ZSRR i mając świadomość wydarzeń w „Polsce lubelskiej”. Delegat Rządu i krajowi ministrowie oraz RJN byli bezradni wobec aktów dokonanych stosowanych na wschodzie przez Stalina.
12 stycznia 1945 roku rozpoczęła się ofensywa wojsk radzieckich, która miała się zakończyć zajęciem Berlina. 19 stycznia generał Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu AK, jednak zabronił ujawniania się wobec władz radzieckich czy lubelskich.
| Rozkaz komendanta głównego AK gen. Leopolda Okulickiego zarządzający rozwiązanie Armii Krajowej, 19 I 1945 roku Postępująca szybko ofensywa sowiecka doprowadzić może do zajęcia w krótkim czasie całej Polski przez Armię Czerwoną. Nie jest to jednak zwycięstwo słusznej sprawy, o którą walczyliśmy od roku 1939. W istocie bowiem – mimo stworzonych pozorów wolności – oznacza to zmianę jednej okupacji na drugą, przeprowadzoną pod przykrywką Tymczasowego Rządu Lubelskiego, bezwolnego narzędzia w rękach rosyjskich. |
| Żołnierze! Od 1 września 1939 r. Naród Polski prowadzi ciężką i ofiarną walkę o jedyną Sprawę, dla której warto żyć i umierać o swą wolność i wolność człowieka w niepodległym państwie. Wyrazicielem i rzecznikiem Narodu i tej idei jest jedyny i legalny Rząd Polski w Londynie, który walczy bez przerwy i walczyć będzie nadal o nasze słuszne prawa. Polska, według rosyjskiej recepty, nie jest tą Polską, o którą bijemy się szósty rok z Niemcami, dla której popłynęło morze krwi polskiej i przecierpiano ogrom męki i zniszczenie Kraju. Walki z Sowietami nie chcemy prowadzić, ale nigdy nie zgodzimy się na inne życie, jak tylko w całkowicie suwerennym, niepodległym i sprawiedliwie urządzonym społecznie Państwie Polskim. ( ... ) Żołnierze Armii Krajowej! Daję Wam ostatni rozkaz. Dalszą swą pracę i działalność prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości Państwa i ochrony ludności polskiej przed zagładą. Starajcie się być przewodnikami Narodu i realizatorami niepodległego Państwa Polskiego. W tym działaniu każdy z Was musi być dla siebie dowódcą. W przekonaniu, że rozkaz ten spełnicie, że zostaniecie na zawsze wierni tylko Polsce oraz by Wam ułatwić dalszą pracę – z upoważnienia Pana Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zwalniam Was z przysięgi i rozwiązuję szeregi Armii Krajowej. W imieniu służby dziękuję Wam za dotychczasową ofiarną pracę. Wierzę głęboko, że zwycięży nasza Święta Sprawa, że spotkamy się w prawdziwie wolnej i demokratycznej Polsce. Niech żyje Wolna, Niepodległa, Szczęśliwa Polska. Dowódca Sił Zbrojnych w Kraju Niedźwiadek gen. bryg. Leopold Okulicki |
Rolę podziemnego wojska przejęła zakonspirowana organizacja „NIE”. Za oddziałami Armii Czerwonej podążały specjalnie przygotowane grupy operacyjne mające organizować władzę lokalną, przejmować fabryki, zakłady użyteczności publicznej oraz tworzyć jednostki urzędu bezpieczeństwa i milicji. Rozpoczęły się zamierzone na szeroką skalę „prewencyjne aresztowania” osób związanych z działalnością państwa podziemnego i AK.
Dowiedz się więcej
1 Powstanie i rozwój folwarku szlacheckiego w Polsce
2 Reformacja w Polsce w XVI wieku i unia brzeska
3 Organizacje opozycyjne w Królestwie Polskim
2 Reformacja w Polsce w XVI wieku i unia brzeska
3 Organizacje opozycyjne w Królestwie Polskim
Komentarze
artykuł / utwór: Polskie państwo pod okupacją
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)