klp.plW 1928 roku w kraju powstał złożony z konserwatystów, wiernych hasłom sanacji moralnej i ideologii prymatu państwa nad grupą i jednostką, Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR). Stał się on zapleczem przyszłych rządów, nazywanych często „rządami pułkowników”, współpracujących z Piłsudskim i do końca jego dni podległych decyzjom Marszałka. Na czele nowego apartyjnego ugrupowania stanęli Walery Sławek, Kazimierz Bartel, K. Świtalski. Uznawali oni wartość państwa jako dobra najwyższego, ogólnospołeczny solidaryzm, ograniczenie praw parlamentu na rzecz rządu, interwencjonizm państwowy, a także militaryzację gabinetów rządzących. Grupa ta utrzymywała władzę do śmierci Piłsudskiego 12 maja 1935 roku. Następnie nastąpił okres walki o sukcesję po Marszałku. Wyłoniły się trzy grupy: grupa zamkowa – zwolennicy prezydenta Ignacego Mościckiego o umiarkowanym programie, grupa wojskowa (Edward Rydz-Śmigły) opowiadająca się za rządami silnej reki oraz niezależni (ulica Wierzbowa – Józef Beck). W 1935 roku powstaje także Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZON) – organizacja o charakterze autorytarnym, nacjonalistyczna i wyznająca ideę wodzowską (A. Koc, S. Skwarczyński). Opozycja antysanacyjna w latach 1926-1930 miała niedogodną pozycję. Złożyło się na to przede wszystkim osłabienie roli parlamentu, bezkarne łamanie konstytucji przez obóz sanacji, łamanie swobód obywatelskich – wprowadzenie cenzury, wywieranie presji na posłów i senatorów.
Stanowisko opozycyjne po 1926 roku zajmowały następujące ugrupowania: ZLN, PSL „Piast”, NRP, Chrześcijańska Demokracja, Stronnictwo Chłopskie, PPS i PSL „Wyzwolenie”. 4 grudnia 1926 roku powstaje endecki Obóz Wielkiej Polski, na którego czele stanął Roman Dmowski. Organizacja ta nie była jawna, wzorowała się na włoskich faszystach. Miała służyć zjednoczeniu sił parlamentarnych do walki z sanacją. W 1926 roku piłsudczyków popierał Klub Pracy oraz powstały Związek Naprawy Rzeczypospolitej. W 1928 roku doszło do rozłamu w PPS na PPS – lewicę i PPS – Frakcję Rewolucyjną, która popierała rządy sanacyjne. KPRP przemianowana na Komunistyczną Partię Polski została rozbita, a jej członkowie zostali aresztowani jeszcze w 1925 roku.
W wyborach, które odbyły się 4 marca 1928 roku, wzięło udział 78,3 % wyborców. BBWR otrzymał 27,6% głosów w sejmie i 42% w parlamencie, PPS uzyskała 14% w Sejmie, a endecja 8%. Mimo iż rząd Piłsudskiego nie miał w sejmie większości – nie ustąpił, zaś sam Marszałek obrzucił Sejm wyzwiskami. Endecja przekształciła swe ugrupowanie w Stronnictwo Narodowe, zaś partie lewicowe 14 listopada 1928 roku powołały Komisję Porozumiewawczą Stronnictw Lewicowych dla Obrony Republiki (PSL „Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie, PPS). W 1929 roku powstał Centrolew – sojusz opozycyjnych partii lewicowych i centrowych do zwalczania „dyktatury” Piłsudskiego. Należało do niego 6 stronnictw: PSL „Wyzwolenie”, PSL „Piast”, Stronnictwo Chłopskie, PPS, Narodowa Partia Robotnicza, Chadecja. Centrolew 14 X 1929 roku przegłosowuje votum nieufności dla rządu. Ponowne votum zostaje przyjęte 5 grudnia 1929 roku, co kończy się dymisją rządu Świtalskiego i żądaniami zmian w konstytucji na drodze legalnej.
23 czerwca 1930 roku w Krakowie Centrolew organizuje Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu, który zapowiada otwartą walkę z sanacją w celu przywrócenia parlamentaryzmu. 29 sierpnia 1930 roku dochodzi do rozwiązania Sejmu i Senatu i rozpisania nowych wyborów. W dniach 9-10 września 1930 roku dochodzi do aresztowań członków opozycji (głównie z Centrolewu) oraz mniejszości narodowych (bez nakazów sądowych) – polecenie wydał minister Sławoj-Składkowski. Aresztowani zostają wywiezieni do twierdzy w Brześciu nad Bugiem - m.in. Witos, Popiel, Kiernik, Liberman - (część wychodzi za kaucją, część udaje się na emigrację). W sumie 9-10 września 1930 roku aresztowano około 5 tysięcy osób. W dniach 16 września -30 listopada 1930 roku następuje pacyfikacja Galicji Wschodniej wywołana akcjami terrorystycznymi i sabotażowymi Ukraińskiej Organizacji Wojskowej.
W latach 1930-1935 rola opozycji jeszcze bardziej zmalała. 16 listopada 1930 roku w napiętej atmosferze odbyły się wybory do parlamentu (wybory brzeskie). Zwycięskim ugrupowaniem był BBWR – 55,6% głosów w Sejmie i 67,6% w Senacie. Stronnictwo Narodowe zdobyło 14% głosów w Sejmie, partie centrowe 14%, lewica 13%, zaś mniejszości narodowe 7%. Głównym celem parlamentu było uchwalenie nowej konstytucji, prowadzące do dalszego ograniczenia rządów demokratycznych.
15 marca 1931 roku doszło do zjednoczenie ludowców i utworzenia Stronnictwa Ludowego (zjednoczenie Stronnictwa Chłopskiego, PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie”). Na czele nowego ugrupowania stanął Wincenty Witos. Głównymi hasłami był agraryzm oraz radykalizacja programu społeczno-gospodarczego. 26 października 1931 roku zakończył się proces brzeski dotyczący sześciu członków PPS i pięciu ludowców (w tym Witosa). Zostali oni skazani na kary więzienia od 1,5 do 3 lat. Wyrok w październiku 1933 roku zatwierdził Sąd Najwyższy. Pięciu skazanych wyroki odsiedziało, pozostali (w tym Witos, Kiernik, Bagiński, Liberman) udało się na emigrację.
Rządząca sanacja zaczęła wprowadzać ustawy dążące do ograniczenia demokracji. W 1932 roku przyjęto rozporządzenie o stowarzyszeniach, które wprowadzało administracyjną kontrolę partii politycznych. PPS – Lewica została zdelegalizowana, zaś komuniści są aresztowani. Ograniczono także wolność adwokatury. 23 kwietnia 1932 roku w liście pasterskim prymas August Hlond potępił gwałt w życiu publicznym i utożsamianie państwa z grupą rządzącą. Przy prymasie zostaje powołana Rada Społeczna, która ma na celu obronę praw moralnych i religijnych.
W 1932 roku minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Janusz Jędrzejewski przeprowadza reformę szkolną. Wprowadzała ona sześcioletnią szkołę powszechną, a szkołę średnią skrócono do sześciu lat (cykl czteroletniego gimnazjum z programem ogólnokształcącym i dwuletniego liceum o różnych specjalnościach). Średnie szkoły zawodowe zostały zrównane z gimnazjami.
8 maja 1933 roku Zgromadzenie Narodowe, zbojkotowane przez opozycję, wybiera na prezydenta Ignacego Mościckiego. W obozie narodowym, po rozwiązaniu Obozu Wielkiej Polski, dochodzi do rozłamu. Młodzi w 1934 roku powołują Obóz Narodowo-Radykalny, który postuluje: parcelacje większych majątków, upaństwowienie kapitału międzynarodowego, głoszą hasła antysemickie i autorytarne. Następnie ugrupowanie to dzieli się na ONR-ABC i ONR-Falanga. W kwietniu 1934 roku PPS zrywa porozumienie Centrolewu.
W 1934 roku, po zamordowaniu przez Ukraińców ministra spraw wewnętrznych Pierackiego (15 czerwca) utworzony zostaje obóz w Berezie Kartuskiej. Aresztowanie i osadzenie w nim może nastąpić na wniosek sędziego śledczego. Przeznaczony był głównie dla członków organizacji terrorystycznych: nacjonalistów ukraińskich (w 1929 roku na terenie Małopolski powstaje nielegalna organizacja OUN – Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów), działaczy ONR oraz komunistów.
Kolejny etap działalności opozycji to lata 1935-1939, czyli okres po uchwaleniu w sposób niezgodny z prawem kwietniowej konstytucji (brak odpowiedzialności prezydenta, hierarchiczność). Opozycja głosi postulaty powrotu do systemu parlamentarno-gabinetowego. 8 września 1935 roku zostają przeprowadzone kolejne wybory parlamentarne (na podstawie nowej ordynacji wyborczej z 8 czerwca 1935 roku). Kandydatów zgłasza Zgromadzenie Okręgowe w dwumandatowych okręgach z przedstawicieli samorządu terytorialnego. Wybory bojkotuje Stronnictwo Narodowe, większość SL oraz lewica ukraińska. Większość głosów zdobywa BBWR, Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne i niektóre kręgi społeczności żydowskiej. W kraju zaostrzają się napięcia na tle narodowościowym, organizowane są strajki pełzające, tworzą się fronty ludowe robotników, chłopów i inteligencji.
W lutym 1936 roku w Szwajcarii powstaje Front Morges – porozumienie centrowych polityków emigracyjnych, m.in. Hallera, Sikorskiego, Korfantego, Paderewskiego i Popiela. Krytykują oni dyktatorskie metody rządzenia Polską, opowiadając się za przywróceniem pełnej demokracji, żądają wzmocnienia sojuszu z Francją, planują udzielić poparcia Ignacemu Paderewskiemu jako prezydentowi. Ruch ten zyskuje przychylność ludowców i chadeków.
Powstały na polecenie marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego w 1936 roku Obóz Zjednoczenia Narodowego (popularnie nazywany też Ozonem) 21 marca 1937 roku ogłasza swą deklarację programową, Stronnictwo Ludowe zaostrza walkę z sanacją, zaś 10 października Narodowa Partia Robotnicza, Chrześcijańska Demokracja i Związek Hallerczyków jednoczą się w Stronnictwo Pracy.
6 listopada 1938 roku odbywają się ostatnie przed wybuchem wojny wybory parlamentarne. W związku z zagrożeniem z zewnątrz polityczne napięcia ulegają złagodzeniu. PPS, SL i SN bojkotują wybory. Sukces odnosi sanacja.
Dowiedz się więcej
1 Reformy oświeceniowe za czasów stanisławowskich (do 1788 roku)
2 Pierwsza wolna elekcja 1573 i panowanie Henryka Walezego (1573-1574)
3 Geneza przebieg i skutki zamachu majowego
2 Pierwsza wolna elekcja 1573 i panowanie Henryka Walezego (1573-1574)
3 Geneza przebieg i skutki zamachu majowego
Komentarze
artykuł / utwór: Opozycja przeciwko rządom sanacyjnym
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)