Demokracja parlamentarna II Rzeczypospolitej do zamachu majowego 1926 roku

Po uchwaleniu konstytucji marcowej rząd Wincentego Witosa ostatecznie ustąpił we wrześniu 1921 roku. Do czerwca na czele rządu stał Antoni Ponikowski, następnie Artur Śliwiński i Julian Nowak. Żądano jasnego ustalenia kompetencji Józefa Piłsudskiego w sprawie ustalania rządu.

5 listopada 1922 odbyły się wybory do parlamentu, w których zarejestrowano 19 list kandydatów (Ukraińcy galicyjscy zbojkotowali wybory). Nie ustalono żadnego progu wyborczego, dlatego na początku pierwszej kadencji sejmu było dziesięć klubów partyjnych, zaś pod koniec aż siedemnaście. W pierwszych wyborach partie prawicowe (Chrześcijańska Jedność Narodowa) zdobyły 28% głosów w Sejmie i 36% w Senacie, partie centrowe 30% w Sejmie i 25% w Senacie, lewica uzyskała odpowiednio 22% i 14%, zaś mniejszości narodowe 20% i 24 %. Taki rozkład głosów utrudniał zebranie większości parlamentarnej i wymusił zawiązanie koalicji centroprawicowej. W latach 1921-1926 w sumie powołano trzynaście ekip rządowych. 9 grudnia 1922 roku Zgromadzenie Narodowe wybrało na pierwszego prezydenta Gabriela Narutowicza (jego kontrkandydatami byli Stanisław Wojciechowski i Maurycy Zamoyski). Mimo akcji propagandowej endecji Narutowicz zdecydował się być prezydentem wszystkich obywateli. Mimo manifestacji zwolenników endecji i blokady drogi do Sejmu prezydent zostaje zaprzysiężony 11 grudnia. 16 grudnia 1922 roku dochodzi do udanego zamachu na życie nowo wybranego prezydenta na wystawie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych przez Eligiusza Niewiadomskiego, zaś jego funkcje przejmuje marszałek Maciej Rataj.

Fragment protokołu z oględzin Prezydenta Narutowicza
... W gmachu Zachęty Sztuk Pięknych w sali nr I na pierwszym piętrze, wzdłuż i równolegle ze stojącą kanapą, głową zwrócony do drzwi wyjściowych leży na wznak trup Prezydenta Rzplitej p. Narutowicza. (...) Koszula na piersi rozpięta i pokrwawiona. Na kiści prawej ręki ślady krwi. Przybyły o godz. 1 min. 12 po południu prof. Antoni Leśniowski stwierdził, że p. Prezydent Rzplitej nie żyje i że śmierć nastąpiła od ran postrzałowych zadanych w klatkę piersiową. (...)

20 grudnia Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta Stanisława Wojciechowskiego.

Od 19 stycznia 1923 roku pracami rządu zaczyna kierować Władysław Sikorski, który w swoim expos� zapowiada normalizację stosunków w państwie. 17 maja 1923 roku podpisany zostaje pakt lanckoroński – porozumienie pomiędzy endecją a PSL „Piast”. Nowy rząd miał zostać oparty na koalicji endecji, chadecji i PSL „Piast”. Dojście chrześcijańskiej prawicy do władzy skutkowało naciskiem na polonizację Kresów Wschodnich, ograniczeniem ustawodawstwa społecznego, zmniejszeniem kompetencji Piłsudskiego, a także przeprowadzenie reformy rolnej – zakładającej roczną parcelację wielkiej własności 200 tysięcy hektarów – wykup miał nastąpić za pełną, rynkową cenę. Chłopów małorolnych i bezrolnych pozbawiono prawa pierwokupu. Nowe zasady reformy rolnej ustalono za rządów Władysława Grabskiego w 1925 roku (parcelacja miała być dobrowolna, jednak istniał obowiązek parcelacji przynajmniej 200 tysięcy ha rocznie).

28 maja 1923 roku władzę przejmuje rząd Chjeno-Piasta (oparty na pakcie lanckorońskim), na czele którego, ponownie jako premier, staje Wincenty Witos. Piłsudski, reagując na zmiany układu sił, rezygnuje z przewodnictwa w Ścisłej Radzie Wojennej i przenosi się do Sulejówka. Pod władzą nowych ugrupowań w państwie dochodzi do pogorszenia sytuacji społecznej i gospodarczej. Strajkuje górnictwo, komórki sabotażowe KPRP organizują zamachy bombowe. Dochodzi do militaryzacji kolei i wprowadzenia stanu wyjątkowego. 5 listopada 1923 roku w Krakowie wybucha strajk powszechny. Gospodarka jest w stanie całkowitego załamania. Rząd, nie potrafiąc poradzić sobie z nabrzmiewającymi problemami podaje się do dymisji 14 grudnia 1923 roku.

Kolejny rząd powołany zostaje 19 grudnia 1923 roku, a jego głównym celem jest wprowadzenie programu ratowania skarbu. Na czele nowej Rady Ministrów staje ekonomista – Władysław Grabski. Nowe władze prowadzą do zrównoważenia budżetu, wprowadzenia pełnowartościowego złotego, nadzwyczajnego podatku majątkowego, waloryzacji podatków, a także redukcji wydatków państwowych. 11 stycznia 1924 roku zostaje przyjęta ustawa o ratowaniu skarbu. W latach 1924-1925 na scenie politycznej pojawiają się nowe ugrupowania – Niezależna Partia Chłopska (partia kryptokomunistyczna), Klub Pracy (bliski Piłsudskiemu, na którego czele stoi Kazimierz Bartel) oraz Stronnictwo Chłopskie (osłabienie PSL „Wyzwolenie”).

Latem 1924 roku dochodzi do zaostrzenia sytuacji na Kresach Wschodnich. W związku z działalnością dywersyjnych oddziałów ZSRR i akcjami terrorystycznymi utworzony zostaje Korpus Ochrony Pogranicza. Wyzwaniem staje się przeprowadzenie opartej na pakcie lanckorońskim reformy rolnej.

Konkordat między Polską a Stolicą Apostolską zostaje podpisany 10 lutego 1925 roku przez rząd Władysława Grabskiego. Konstytuował on zapisana w konstytucji marcowej uprzywilejowaną pozycję Kościoła katolickiego – państwo traciło wpływ na sprawy kościelne, zaś kościół zyskiwał istotne przywileje w państwie. Na podstawie konkordatu nominacja biskupów i arcybiskupów przez papieża następowała po zaciągnięciu opinii rządu polskiego. Biskupi składali jednak przysięgę na wierność prezydentowi, Rzeczpospolitej i konstytucji. Kościół miał także prawo mianowania nauczycieli religii, a także ich kontrolowania. Kler rzymskokatolicki podlegał sądownictwu kościelnemu i prawu kanonicznemu. Konkordat potwierdzał prawa majątkowe Kościoła. Wprowadził także nowy podział administracyjny – biskupstwa wileńskie i krakowskie awansowały do rangi arcybiskupstw. Watykan uznał granice Polski i zgodził się na parcelację majątków kościelnych. Po śmierci kardynała Edmunda Dalbora prymasem Polski zostaje w 1926 roku August Hlond.

Konkordat zawarty między Polską a Stolicą Apostolską z 10 lutego 1925 roku

Art. I. Kościół Katolicki bez różnicy obrządków, korzystać będzie w Rzeczypospolitej z pełnej wolności. Państwo zapewnia Kościołowi swobodę wykonywania Jego władzy duchowej i Jego jurysdykcji, jak również swobodną administrację i zarząd sprawami Jego i majątkiem, zgodnie z prawami Bożymi i prawem kanonicznym. (…)
Art. XI. Wybór arcybiskupów i biskupów należy do Stolicy Św. Jego Świątobliwość zgadza się zwracać do Prezydenta Rzplitej przed mianowaniem arcybiskupów i biskupów diecezjalnych (...).
Art.XIII. l. We wszystkich szkołach powszechnych, z wyjątkiem szkół wyższych, nauka religii jest obowiązkowa. Nauka ta będzie dawana młodzieży katolickiej przez nauczycieli, mianowanych przez władze szkolne, które wybierać ich będą spośród osób, upoważnionych przez ordynariuszów do nauczania religii. (...)

Art.XIV. Dobra należące do Kościoła nie będą przedmiotem żadnego aktu prawnego, zmieniającego ich przeznaczenie, inaczej jak za zgodą władzy duchownej, z wyjątkiem wypadków przewidzianych przez ustawy o wywłaszczeniu dla celów regulacji przewozowych i rzek, obrony państwowej oraz podobnych celów. (...)
Art. XX. W razie władze Rzplitej miały podnieść przeciw danemu duchownemu zarzuty co do jego działalności, jako sprzecznej z bezpieczeństwem państwa, minister kompetentny przedstawi wspomniane zarzuty ordynariuszowi, który zgodnie z tymże ministrem,
poweźmie w ciągu trzech miesięcy właściwe zarządzenie. (...)
Art. XXIV. 1. Rzplita Polska uznaje prawa osób prywatnych, kościelnych i zakonnych do wszystkich dóbr ruchomych i nieruchomych,
kapitałów, dochodów oraz innych tytułów prawnych, które te osoby prawnie posiadają obecnie na ziemiach państwa polskiego.

Za rządów Grabskiego, który ustępuje 13 listopada 1925 roku, dochodzi do zawarcia układów w Locarno, wojny celnej z Niemcami oraz następuje druga fala inflacji. Władzę od 20 listopada 1925 roku obejmuje rząd koalicyjny Skrzyńskiego, który ostatecznie ustępuje 5 maja 1926 roku (strajki, wystąpienia członków PPS). 10 maja 1926 roku prezydent Wojciechowski powołuje Wincentego Witosa na premiera – powstaje drugi rząd Chjeno-Piasta. Doprowadziło to do zamachu stanu przeprowadzonego przez Józefa Piłsudskiego.

Głównym powodem zamachu majowego był kryzys parlamentarnego systemu rządów. Do kryzysu w 1926 roku doprowadziło kilka czynników. Przede wszystkim na polskiej scenie politycznej funkcjonowało bardzo wiele partii – w 1925 roku było ich 96. Sytuacja narodowościowa wpływała na to, ze obok partii polskich powstawały partie mniejszości narodowych. W związku z wielopartyjnością trudno było zbudować w parlamencie trwałą większość, która pozwoliłaby na prowadzenie jednolitej i długofalowej polityki państwa. Nietrwałość większości parlamentarnej powodowała częste zmiany rządów (do 1926 roku funkcjonowało 14 gabinetów).

Na problemy z budowaniem młodej demokracji nałożyły się niepowodzenia w polityce gospodarczej kolejnych rządów. Nieustabilizowanie rynku wewnętrznego, wojna celna z Niemcami, a także liczne strajki i manifestacje. Do kryzysu przyczyniły się także konflikty społeczne, porażki w polityce zagranicznej, szerząca się korupcja, a także zaostrzenie konfliktów na tle narodowościowym. Impulsem do przeprowadzenia zamachu stało się powołanie przez prezydenta Wojciechowskiego rządu Wincentego Witosa – Chjeno-Piasta, złożonego z przedstawicieli endecji, chadecji, NPR, PSL „Piast”.

Dowiedz się więcej

1 Panowanie Augusta III (1733-1763)
2 Polska polityka zagraniczna po przełomie 1989
3 Powstanie warszawskie

Komentarze
artykuł / utwór: Demokracja parlamentarna II Rzeczypospolitej do zamachu majowego 1926 roku

Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)

Imię:
E-mail:
Tytuł:
Komentarz:

Historia Polski / Demokracja parlamentarna II Rzeczypospolitej do zamachu majowego 1926 roku