Demokracja parlamentarna II Rzeczypospolitej do zamachu majowego 1926 roku
Historia Polski klp.pl klp.pl Lektury Analizy i interpretacje Motywy literackie Epoki
Po uchwaleniu konstytucji marcowej rząd Wincentego Witosa ostatecznie ustąpił we wrześniu 1921 roku. Do czerwca na czele rządu stał Antoni Ponikowski, następnie Artur Śliwiński i Julian Nowak. Żądano jasnego ustalenia kompetencji Józefa Piłsudskiego w sprawie ustalania rządu.

5 listopada 1922 odbyły się wybory do parlamentu, w których zarejestrowano 19 list kandydatów (Ukraińcy galicyjscy zbojkotowali wybory). Nie ustalono żadnego progu wyborczego, dlatego na początku pierwszej kadencji sejmu było dziesięć klubów partyjnych, zaś pod koniec aż siedemnaście. W pierwszych wyborach partie prawicowe (Chrześcijańska Jedność Narodowa) zdobyły 28% głosów w Sejmie i 36% w Senacie, partie centrowe 30% w Sejmie i 25% w Senacie, lewica uzyskała odpowiednio 22% i 14%, zaś mniejszości narodowe 20% i 24 %. Taki rozkład głosów utrudniał zebranie większości parlamentarnej i wymusił zawiązanie koalicji centroprawicowej. W latach 1921-1926 w sumie powołano trzynaście ekip rządowych. 9 grudnia 1922 roku Zgromadzenie Narodowe wybrało na pierwszego prezydenta Gabriela Narutowicza (jego kontrkandydatami byli Stanisław Wojciechowski i Maurycy Zamoyski). Mimo akcji propagandowej endecji Narutowicz zdecydował się być prezydentem wszystkich obywateli. Mimo manifestacji zwolenników endecji i blokady drogi do Sejmu prezydent zostaje zaprzysiężony 11 grudnia. 16 grudnia 1922 roku dochodzi do udanego zamachu na życie nowo wybranego prezydenta na wystawie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych przez Eligiusza Niewiadomskiego, zaś jego funkcje przejmuje marszałek Maciej Rataj.
Fragment protokołu z oględzin Prezydenta Narutowicza
... W gmachu Zachęty Sztuk Pięknych w sali nr I na pierwszym piętrze, wzdłuż i równolegle ze stojącą kanapą, głową zwrócony do drzwi wyjściowych leży na wznak trup Prezydenta Rzplitej p. Narutowicza. (...) Koszula na piersi rozpięta i pokrwawiona. Na kiści prawej ręki ślady krwi. Przybyły o godz. 1 min. 12 po południu prof. Antoni Leśniowski stwierdził, że p. Prezydent Rzplitej nie żyje i że śmierć nastąpiła od ran postrzałowych zadanych w klatkę piersiową. (...)

20 grudnia Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta Stanisława Wojciechowskiego.

Od 19 stycznia 1923 roku pracami rzÄ…du zaczyna kierować WÅ‚adysÅ‚aw Sikorski, który w swoim exposé zapowiada normalizacjÄ™ stosunków w paÅ„stwie. 17 maja 1923 roku podpisany zostaje pakt lanckoroÅ„ski – porozumienie pomiÄ™dzy endecjÄ… a PSL „Piast”. Nowy rzÄ…d miaÅ‚ zostać oparty na koalicji endecji, chadecji i PSL „Piast”. DojÅ›cie chrzeÅ›cijaÅ„skiej prawicy do wÅ‚adzy skutkowaÅ‚o naciskiem na polonizacjÄ™ Kresów Wschodnich, ograniczeniem ustawodawstwa spoÅ‚ecznego, zmniejszeniem kompetencji PiÅ‚sudskiego, a także przeprowadzenie reformy rolnej – zakÅ‚adajÄ…cej rocznÄ… parcelacjÄ™ wielkiej wÅ‚asnoÅ›ci 200 tysiÄ™cy hektarów – wykup miaÅ‚ nastÄ…pić za peÅ‚nÄ…, rynkowÄ… cenÄ™. ChÅ‚opów maÅ‚orolnych i bezrolnych pozbawiono prawa pierwokupu. Nowe zasady reformy rolnej ustalono za rzÄ…dów WÅ‚adysÅ‚awa Grabskiego w 1925 roku (parcelacja miaÅ‚a być dobrowolna, jednak istniaÅ‚ obowiÄ…zek parcelacji przynajmniej 200 tysiÄ™cy ha rocznie).

28 maja 1923 roku władzę przejmuje rząd Chjeno-Piasta (oparty na pakcie lanckorońskim), na czele którego, ponownie jako premier, staje Wincenty Witos. Piłsudski, reagując na zmiany układu sił, rezygnuje z przewodnictwa w Ścisłej Radzie Wojennej i przenosi się do Sulejówka. Pod władzą nowych ugrupowań w państwie dochodzi do pogorszenia sytuacji społecznej i gospodarczej. Strajkuje górnictwo, komórki sabotażowe KPRP organizują zamachy bombowe. Dochodzi do militaryzacji kolei i wprowadzenia stanu wyjątkowego. 5 listopada 1923 roku w Krakowie wybucha strajk powszechny. Gospodarka jest w stanie całkowitego załamania. Rząd, nie potrafiąc poradzić sobie z nabrzmiewającymi problemami podaje się do dymisji 14 grudnia 1923 roku.

Kolejny rzÄ…d powoÅ‚any zostaje 19 grudnia 1923 roku, a jego głównym celem jest wprowadzenie programu ratowania skarbu. Na czele nowej Rady Ministrów staje ekonomista – WÅ‚adysÅ‚aw Grabski. Nowe wÅ‚adze prowadzÄ… do zrównoważenia budżetu, wprowadzenia peÅ‚nowartoÅ›ciowego zÅ‚otego, nadzwyczajnego podatku majÄ…tkowego, waloryzacji podatków, a także redukcji wydatków paÅ„stwowych. 11 stycznia 1924 roku zostaje przyjÄ™ta ustawa o ratowaniu skarbu. W latach 1924-1925 na scenie politycznej pojawiajÄ… siÄ™ nowe ugrupowania – Niezależna Partia ChÅ‚opska (partia kryptokomunistyczna), Klub Pracy (bliski PiÅ‚sudskiemu, na którego czele stoi Kazimierz Bartel) oraz Stronnictwo ChÅ‚opskie (osÅ‚abienie PSL „Wyzwolenie”).

Latem 1924 roku dochodzi do zaostrzenia sytuacji na Kresach Wschodnich. W związku z działalnością dywersyjnych oddziałów ZSRR i akcjami terrorystycznymi utworzony zostaje Korpus Ochrony Pogranicza. Wyzwaniem staje się przeprowadzenie opartej na pakcie lanckorońskim reformy rolnej.

Konkordat miÄ™dzy PolskÄ… a StolicÄ… ApostolskÄ… zostaje podpisany 10 lutego 1925 roku przez rzÄ…d WÅ‚adysÅ‚awa Grabskiego. KonstytuowaÅ‚ on zapisana w konstytucji marcowej uprzywilejowanÄ… pozycjÄ™ KoÅ›cioÅ‚a katolickiego – paÅ„stwo traciÅ‚o wpÅ‚yw na sprawy koÅ›cielne, zaÅ› koÅ›ciół zyskiwaÅ‚ istotne przywileje w paÅ„stwie. Na podstawie konkordatu nominacja biskupów i arcybiskupów przez papieża nastÄ™powaÅ‚a po zaciÄ…gniÄ™ciu opinii rzÄ…du polskiego. Biskupi skÅ‚adali jednak przysiÄ™gÄ™ na wierność prezydentowi, Rzeczpospolitej i konstytucji. KoÅ›ciół miaÅ‚ także prawo mianowania nauczycieli religii, a także ich kontrolowania. Kler rzymskokatolicki podlegaÅ‚ sÄ…downictwu koÅ›cielnemu i prawu kanonicznemu. Konkordat potwierdzaÅ‚ prawa majÄ…tkowe KoÅ›cioÅ‚a. WprowadziÅ‚ także nowy podziaÅ‚ administracyjny – biskupstwa wileÅ„skie i krakowskie awansowaÅ‚y do rangi arcybiskupstw. Watykan uznaÅ‚ granice Polski i zgodziÅ‚ siÄ™ na parcelacjÄ™ majÄ…tków koÅ›cielnych. Po Å›mierci kardynaÅ‚a Edmunda Dalbora prymasem Polski zostaje w 1926 roku August Hlond.
Konkordat zawarty między Polską a Stolicą Apostolską z 10 lutego 1925 roku

Art. I. KoÅ›ciół Katolicki bez różnicy obrzÄ…dków, korzystać bÄ™dzie w Rzeczypospolitej z peÅ‚nej wolnoÅ›ci. PaÅ„stwo zapewnia KoÅ›cioÅ‚owi swobodÄ™ wykonywania Jego wÅ‚adzy duchowej i Jego jurysdykcji, jak również swobodnÄ… administracjÄ™ i zarzÄ…d sprawami Jego i majÄ…tkiem, zgodnie z prawami Bożymi i prawem kanonicznym. (…)
Art. XI. Wybór arcybiskupów i biskupów należy do Stolicy Św. Jego Świątobliwość zgadza się zwracać do Prezydenta Rzplitej przed mianowaniem arcybiskupów i biskupów diecezjalnych (...).
Art.XIII. l. We wszystkich szkołach powszechnych, z wyjątkiem szkół wyższych, nauka religii jest obowiązkowa. Nauka ta będzie dawana młodzieży katolickiej przez nauczycieli, mianowanych przez władze szkolne, które wybierać ich będą spośród osób, upoważnionych przez ordynariuszów do nauczania religii. (...)

Art.XIV. Dobra należące do Kościoła nie będą przedmiotem żadnego aktu prawnego, zmieniającego ich przeznaczenie, inaczej jak za zgodą władzy duchownej, z wyjątkiem wypadków przewidzianych przez ustawy o wywłaszczeniu dla celów regulacji przewozowych i rzek, obrony państwowej oraz podobnych celów. (...)
Art. XX. W razie władze Rzplitej miały podnieść przeciw danemu duchownemu zarzuty co do jego działalności, jako sprzecznej z bezpieczeństwem państwa, minister kompetentny przedstawi wspomniane zarzuty ordynariuszowi, który zgodnie z tymże ministrem,
poweźmie w ciągu trzech miesięcy właściwe zarządzenie. (...)
Art. XXIV. 1. Rzplita Polska uznaje prawa osób prywatnych, kościelnych i zakonnych do wszystkich dóbr ruchomych i nieruchomych,
kapitałów, dochodów oraz innych tytułów prawnych, które te osoby prawnie posiadają obecnie na ziemiach państwa polskiego.


Za rzÄ…dów Grabskiego, który ustÄ™puje 13 listopada 1925 roku, dochodzi do zawarcia ukÅ‚adów w Locarno, wojny celnej z Niemcami oraz nastÄ™puje druga fala inflacji. WÅ‚adzÄ™ od 20 listopada 1925 roku obejmuje rzÄ…d koalicyjny SkrzyÅ„skiego, który ostatecznie ustÄ™puje 5 maja 1926 roku (strajki, wystÄ…pienia czÅ‚onków PPS). 10 maja 1926 roku prezydent Wojciechowski powoÅ‚uje Wincentego Witosa na premiera – powstaje drugi rzÄ…d Chjeno-Piasta. DoprowadziÅ‚o to do zamachu stanu przeprowadzonego przez Józefa PiÅ‚sudskiego.

Głównym powodem zamachu majowego byÅ‚ kryzys parlamentarnego systemu rzÄ…dów. Do kryzysu w 1926 roku doprowadziÅ‚o kilka czynników. Przede wszystkim na polskiej scenie politycznej funkcjonowaÅ‚o bardzo wiele partii – w 1925 roku byÅ‚o ich 96. Sytuacja narodowoÅ›ciowa wpÅ‚ywaÅ‚a na to, ze obok partii polskich powstawaÅ‚y partie mniejszoÅ›ci narodowych. W zwiÄ…zku z wielopartyjnoÅ›ciÄ… trudno byÅ‚o zbudować w parlamencie trwałą wiÄ™kszość, która pozwoliÅ‚aby na prowadzenie jednolitej i dÅ‚ugofalowej polityki paÅ„stwa. NietrwaÅ‚ość wiÄ™kszoÅ›ci parlamentarnej powodowaÅ‚a czÄ™ste zmiany rzÄ…dów (do 1926 roku funkcjonowaÅ‚o 14 gabinetów).

Na problemy z budowaniem mÅ‚odej demokracji naÅ‚ożyÅ‚y siÄ™ niepowodzenia w polityce gospodarczej kolejnych rzÄ…dów. Nieustabilizowanie rynku wewnÄ™trznego, wojna celna z Niemcami, a także liczne strajki i manifestacje. Do kryzysu przyczyniÅ‚y siÄ™ także konflikty spoÅ‚eczne, porażki w polityce zagranicznej, szerzÄ…ca siÄ™ korupcja, a także zaostrzenie konfliktów na tle narodowoÅ›ciowym. Impulsem do przeprowadzenia zamachu staÅ‚o siÄ™ powoÅ‚anie przez prezydenta Wojciechowskiego rzÄ…du Wincentego Witosa – Chjeno-Piasta, zÅ‚ożonego z przedstawicieli endecji, chadecji, NPR, PSL „Piast”.


  Dowiedz siÄ™ wiÄ™cej
1  Zabór pruski, Rzeczpospolita Krakowska i Galicja (1815-1846)
2  Polityka dynastyczna i konflikty w okresie jagielloÅ„skim
3  Panowanie Kazimierza JagielloÅ„czyka (1447-1492)



Komentarze
artykuł / utwór: Demokracja parlamentarna II Rzeczypospolitej do zamachu majowego 1926 roku
Linia



    Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)
    Linia

    ImiÄ™:
    E-mail:
    Tytuł:
    Komentarz: