Konstytucje polskie w okresie międzywojennym

Mała konstytucja

26 stycznia 1919 roku odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego, które objęły Królestwo Polskie i Zachodnią Galicję. Sejmowi podporządkowały się wszystkie ośrodki władzy w Polsce. Najwięcej głosów – około 30% - oddano na endecję – na listę Związku Ludowo-Narodowego. Żadne z ugrupowań nie zdobyło jednak w parlamencie większości, dlatego niezbędne stało się zawarcie koalicji. Partia prawicową była Narodowa Demokracja, do partii centrowych zaliczały się PSL „Piast” i Narodowa Partia Robotnicza, zaś lewicowych PSL „Wyzwolenie” i PPS. W połowie 1919 roku (w czerwcu wyłoniono przedstawicieli z Wielkopolski) w skład Sejmu Ustawodawczego wchodziło 394 posłów. 36% głosów należało do Narodowej Demokracji, 15% do PSL „Wyzwolenie”, 12% do PSL „Piast” i 9% do socjalistów.

20 lutego 1919 roku sejm uchwalił tzw. małą konstytucję, czyli tymczasowe zasady ustrojowe, które miały obowiązywać do czasów uchwalenia uchwały zasadniczej. Józef Piłsudski podał się do dymisji, ale sejm powierzył mu dalsze sprawowanie funkcji naczelnika do momentu uchwalenia konstytucji. Wraz z rządem naczelnik sprawował władzę wykonawczą i był odpowiedzialny przed sejmem. Naczelnik wśród swoich kompetencji powoływał rząd, był wodzem naczelnym, a jego zarządzenia wymagały kontrasygnaty (podpisu) premiera. Mała konstytucja obowiązywała do listopada 1922 roku.Konstytucja marcowa

Uchwalona 17 marca 1921 roku konstytucja składała się z siedmiu rozdziałów:

I – Rzeczpospolita

II – Władza ustawodawcza

III – Władza wykonawcza

IV – Sądownictwo

V – Powszechne prawa i obowiązki

VI – Postanowienia ogólne

VII – Postanowienia przejściowe

Do zasad naczelnych nowej konstytucji należały: ciągłość państwa polskiego, trójpodział władz, Rzeczpospolita jako państwo liberalne o republikańskiej formie ustroju, zwierzchnictwo narodu, demokracja reprezentacyjna i system rządów parlamentarnych.

Według konstytucji władza ustawodawcza należała do 444 osobowego sejmu i 111 osobowego senatu. Członkowie wybierani byli na pięć lat w pięcioprzymiotnikowych wyborach przez obywateli, którzy ukończyli 21 lat (sejm) i 30 lat (senat). Bierne prawo wyborcze (możliwość kandydowania do władz) wynosiło – do sejmu 25 lat i do senatu 40 lat. Do kompetencji parlamentu należało prawo inicjatywy ustawodawczej, wyłączne prawo uchwalania ustaw, możliwość zmiany i rewizji konstytucji (uprawnienia ustrojodawcze), a także uprawnienia kontrolne poprzez interpelacje, pociąganie do odpowiedzialności politycznej rządu i do odpowiedzialności konstytucyjnej rządu oraz prezydenta. Ponadto Zgromadzenie Narodowe wybierało prezydenta i prezesa Naczelnej Izby Kontroli.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca 1921 roku

W imię Boga Wszechmogącego!
My, Naród Polski, dziękując Opatrzności za wyzwolenie nas z półtorawiekowej niewoli, (...) tę oto Ustawę Konstytucyjną na Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Polskiej uchwalamy i stanowimy.

Rozdział I
Rzeczpospolita
Art.1.� Państwo Polskie jest Rzeczpospolitą.
Art.2.� Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Organami Narodu �w zakresie ustawodawstwa są Sejm i Senat, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej łącznie z odpowiedzialnymi ministrami, w zakresie wymiaru sprawiedliwości- niezawisłe Sądy.
�
Rozdział II
Władza ustawodawcza
Art.10. Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje Rządowi i Sejmowi. (...)
Art.11. Sejm składa się z posłów, wybranych na lat pięć, licząc od dnia otwarcia Sejmu, w głosowaniu powszechnym, tajnym, bezpośrednim, równym i stosunkowym.
Art.12. Prawo wybierania ma każdy obywatel polski bez różnicy płci, który w dniu wyborów ukończył lat 21 (...). Wojskowi w służbie czynnej nie mają prawa głosowania.
Art.13. Prawo wybieralności ma każdy obywatel, mający prawo wybierania do Sejmu, nie wyjmując wojskowych w służbie czynnej, niezależnie od miejsca zamieszkania, o ile ukończył lat 25. (...)
Art.36. Senat składa się z członków, wybranych przez poszczególne województwa w głosowaniu powszechnym, tajnym, bezpośrednim, równym i stosunkowym.(...) Prawo wybierania do Senatu ma każdy wyborca do Sejmu, który w dniu głoszenia wyborów ukończył lat 30 i w dniu tym zamieszkuje w okręgu wyborczym przynajmniej od roku (...).
Kadencja Senatu rozpoczyna się i kończy z kadencją Sejmową.

Rozdział III
Władza wykonawcza
Art.39. Prezydenta Rzeczpospolitej wybierają na lat siedem bezwzględną większością głosów Sejm i Senat, połączone w Zgromadzeniu Narodowym. (...)
Art.40. Jeżeli Prezydent Rzeczpospolitej nie może sprawować urzędu oraz w razie opróżnienia urzędu Prezydenta Rzeczpospolitej wskutek śmierci, zrzeczenia się lub innej przyczyny�� - zastępuje go Marszałek Sejmu. (...)
Art.43. Prezydent Rzeczpospolitej sprawuje władzę wykonawczą przez� odpowiedzialnych przed Sejmem ministrów i podległych im urzędników. (...)

Art.45. Prezydent Rzeczpospolitej mianuje i odwołuje Prezesa Rady� Ministrów, na jego wniosek mianuje i odwołuje ministrów (...).
Art.46. Prezydent Rzeczpospolitej jest zarazem najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych Państwa (...).

Rozdział V
Powszechne obowiązki i prawa obywatelskie
Art.89. Pierwszym obowiązkiem obywatela jest wierność dla Rzeczypospolitej Polskiej. (...)
Art.91. Wszyscy obywatele są obowiązani do służby wojskowej. (...)
Art.94. Obywatele mają obowiązek wychowania swoich dzieci na prawych obywateli Ojczyzny �i zapewnienia im co najmniej początkowego wykształcenia.(...)
Art.95. Rzeczpospolita Polska zapewnia na swoim obszarze zupełną ochronę życia, wolności�i mienia wszystkim bez różnicy pochodzenia, narodowości, języka, rasy lub religii.(...)
Art.96. Wszyscy obywatele są równi wobec prawa.(...)
Art.99. Rzeczypospolita Polska uznaje wszelką własność czy to osobistą poszczególnych obywateli czy to zbiorową związków obywateli, instytucji, ciał samorządowych i wreszcie samego Państwa, jako jedną z najważniejszych podstaw ustroju społecznego i porządku prawnego. (...)
Art.102. Praca, jako główna podstawa bogactwa Rzeczypospolitej pozostawać ma pod szczególną ochroną Państwa.
Każdy obywatel ma prawo do opieki Państwa nad jego pracą, a w razie braku pracy, choroby, nieszczęśliwego wypadku i niedołęstwa,�� do ubezpieczenia społecznego. (...)
Art.104. Każdy obywatel ma prawo swobodnego wyrażenia myśli i przekonań, o ile przez to nie narusza przepisów prawa.
Art.105. Poręcza się wolność prasy. Nie może być wprowadzona cenzura ani system koncesyjny na wydawanie druków. (...)
Art.108. Każdy obywatel ma prawo zachowania swej narodowości i pielęgnowania swojej mowy i właściwości narodowych. (...)
Art.111. Wszystkim obywatelom poręcza się wolność sumienia i wyznania. Żaden obywatel nie może być z powodu swego wyznania i przekonań religijnych ograniczony w prawach, przysługujących innym obywatelom. (...)
Art.118. W zakresie szkoły powszechnej nauka jest obowiązkowa dla wszystkich obywateli Państwa.(...)
Art.119. Nauka w szkołach państwowych i samorządowych jest bezpłatna. Państwo zapewni uczniom wyjątkowo zdolnym a niezamożnym, stypendia na utrzymanie w zakładach średnich �i wyższych. (...)

Władza wykonawcza należała do prezydenta i rządu. Prezydent wybierany był na siedem lat prze Zgromadzenie Narodowe (połączone izby sejmu i senatu) bezwzględną większością głosów (podczas głosowania liczba głosów za wnioskiem jest większa od sumy głosów przeciw i wstrzymujących się, liczba osób popierających go musi stanowić więcej niż 50% wszystkich głosów). W przypadku niedyspozycji prezydenta zastępował go marszałek sejmu.

Do kompetencji prezydenta należało mianowanie prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek ministrów (musiał liczyć się z podziałem sił w Sejmie), nominacja wyższych urzędników, wojskowych oraz sędziów. Prezydent był zwierzchnikiem sił zbrojnych, posiadał prawo łaski. Mógł rozwiązać sejm za zgodą 3/5 senatorów. Reprezentował kraj na zewnątrz (m.in. mianował polskich przedstawicieli dyplomatycznych), ratyfikował umowy międzynarodowe. Akty prezydenta wymagały kontrasygnaty premiera i odpowiedniego ministra. Prezydent odpowiadał konstytucyjnie przed Trybunałem Stanu. Rząd kierował wewnętrzną i zewnętrzną polityką państwa. Jego skład uzależniony był od sił w sejmie. Realizował ustawy parlamentu. Członkowie rządu politycznie odpowiadali przed Sejmem, zaś konstytucyjnie przed Trybunałem Stanu. Rząd nie podlegał zasadzie solidarności.

Sądownictwo, zgodnie z konstytucją, oparte było na niezawisłości i nieusuwalności sędziów. O zgodności z konstytucją orzekał Najwyższy Trybunał Administracyjny. W najważniejszym akcie prawnym znalazł się zapis iż Kościół katolicki zajmuje wśród równouprawnionych wyznań stanowisko naczelne. Stosunek państwa do kościoła został określony w konkordacie.

Do obowiązków obywateli należała między innymi: wierność wobec państwa, poszanowanie prawa, służba wojskowa, świadczenia publiczne. Do praw obywatelskich należała: ochrona życia, wolności, nietykalności, mienia (własność była podstawą ustroju i porządku prawnego), miejsca zamieszkania, myśli, wyznania, publikacji, stowarzyszeń, petycji. Do praw politycznych zaliczyć można prawo wyborcze (czynne i bierne) oraz piastowanie urzędów i stanowisk publicznych, zaś do praw socjalnych ubezpieczenie społeczne, ochrona państwa nad pracą, bezpłatna nauka na poziomie podstawowym, ochrona macierzyństwa.

Konstytucja marcowa stanowiła kompromis między różnymi siłami politycznymi dążącymi bądź do osłabienia roli prezydenta, bądź izby wyższej.

Nowela sierpniowa z 1926 roku

W wyniku zamachu majowego z 1926 roku rewizji uległy niektóre zapisy konstytucyjne. 2 sierpnia 1926 roku przyjęto nowelizację (częściową zmianę) konstytucji. Wprowadzono prawo prezydenta do rozwiązywania Sejmu i Senatu na wniosek rządu (brak możliwości samorozwiązania). Prezydent mógł wydawać dwojakiego rodzaju rozporządzenia z mocą ustawy. Pierwsze wydawane być mogło w zakresie ustawodawstwa (bez zmiany konstytucji, budżetu, spraw dotyczących wojny) w czasie przerw między sesjami sejmu. Drugie mogło być wydawane z upoważnienia ustawy w czasie i zakresie wskazanym przez ustawę – na mocy pełnomocnictw sejmowych. Ponadto uchwalono, iż wotum nieufności dla rządu nie mogło być głosowane na tym samym posiedzeniu sejmu, na którym zostało zgłoszone. Wskazano także wiążące terminy debaty nad budżetem w Sejmie i Senacie (trzy i pół miesiąca od złożenia do uchwalenia). 6 sierpnia wszedł w życie dekret „O organizacji najwyższych władz wojskowych” - powołano Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, który podlegał prezydentowi, a w czasie wojny stawał się wodzem naczelnym.

Konstytucja kwietniowa

Po 1926 roku sanacja stopniowo umacniała swoją władzę ograniczając wpływy opozycji. 31 października 1928 roku Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem złożył formalny wniosek w sprawie zmiany konstytucji. W lipcu 1930 roku nastąpiło rozwiązanie parlamentu, w wyborach z 16 listopada 1930 roku sanacja uzyskała 56% mandatów w Sejmie i 64% w Senacie. 26 stycznia 1934 roku komisja sejmowa przedłożyła Sejmowi „tezy projektu Konstytucji”, co opozycja zbojkotowała. Sejm jednak przyjął je jako projekt konstytucji. W marcu 1935 roku poprawki zostały przegłosowane zwykłą większością głosów, a 23 kwietnia 1935 roku prezydent podpisał ustawę zasadniczą.

Konstytucja Kwietniowa z dnia 23 kwietnia 1935 roku - fragmenty
I. Rzeczpospolita Polska
Art. 1
(1) Państwo Polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli.
(2) Wskrzeszone walką i ofiarą najlepszych swoich synów ma być przekazywane w spadku dziejowym z pokolenia w pokolenie.

(3) Każde pokolenie obowiązane jest wysiłkiem własnym wzmóc siłę i powagę Państwa.
(4) Za spełnienie tego obowiązku odpowiada przed potomnością swoim honorem i swoim imieniem.
Art. 2
(1) Na czele Państwa stoi Prezydent Rzeczypospolitej.
(2) Na Nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historii za losy Państwa.
(3) Jego obowiązkiem naczelnym jest troska o dobro Państwa, gotowość obronną i stanowisko wśród narodów świata.
(4) W jego osobie skupia się jednolita i niepodzielna władza państwowa.
Art. 3
(1) Organami Państwa, pozostającymi pod zwierzchnictwem Prezydenta Rzeczypospolitej, są: Rząd, Sejm, Senat, Siły Zbrojne, Sądy,� Kontrola Państwowa.
(2) Ich zadaniem naczelnym jest służenie Rzeczypospolitej.
(...)
Art. 6
Obywatele winni są Państwu wierność oraz rzetelne spełnianie nakładanych przez nie obowiązków.
(...)

Konstytucja kwietniowa w zasadach naczelnych wniosła zapis o nadrzędności państwa – jednolitej i niepodzielnej władzy państwowej. Odrzuciła zasadę trzech jedności. Państwo miało nadawać kierunek życiu społecznymi i określać jego warunki. Państwo było dobrem wszystkich obywateli, byli oni zobowiązani do współdziałania z państwem dla wspólnego dobra.

Prezydent od podpisania konstytucji kwietniowej skupiał „jednolitą i niepodzielną władzę państwową”. Nie odpowiadał ani konstytucyjnie, ani politycznie – odpowiadał przed Bogiem i historią. Prezydent sprawował zwierzchnictwo nad rządem, sejmem, senatem, siłami zbrojnymi, sądami i kontrolą państwową. Do kompetencji prezydenta należały prerogatywy (wynikały z władzy osobistej, nie wymagały kontrasygnaty) i uprawnienia zwykłe (wymagały kontrasygnaty). Wśród prerogatyw można wymienić:

wyznaczanie następcy na czas wojny,
mianowanie i odwoływanie prezesów: Rady Ministrów, NIK, Sądu Najwyższego,
powoływanie 1/3 składu Senatu,

rozwiązywanie Sejmu i Senatu przed upływem kadencji
prawo łaski.

Do uprawnień zwykłych zaliczamy:

zwoływanie i zamykanie sesji Sejmu i Senatu,
stanowienie o wojnie i pokoju,

zawieranie umów międzynarodowych,

wydawanie dekretów z mocą ustawy

.
Prezydent wybierany był na siedmioletnią kadencję przez Zgromadzenie Elektorów – liczące 50 członków wybranych przez Sejm, 25 członków wybranych przez Senat i 5 wirylistów lub w wyborach powszechnych.

Rada Ministrów (organ kierowniczy) liczyła dwunastu ministrów politycznie odpowiedzialnych przed prezydentem, a konstytucyjnie przed Trybunałem Stanu. W przypadku przegłosowania wotum nieufności dla rządu prezydent mógł: odwołać rząd, rozwiązać parlament, skierować wniosek do Senatu. Parlament wybierany był na pięcioletnią kadencję. Moc prawna dekretu została zrównana z ustawami. Prezydent wobec ustaw sejmowych posiadał prawo weta zawieszającego. Wydatki ze skarbu państwa zostały wyłączone spod inicjatywy ustawodawczej. Prezydent stanowił także o organizacji rządu, administracji i siłach zbrojnych. Sejm liczył 208 posłów wybieranych w wyborach: powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych – prawo czynne przysługiwało powyżej 24 lat, zaś prawo bierne powyżej 30 lat. Kandydatów zgłaszały zgromadzenia okręgowe (samorządy). Konstytucja kwietniowa zwiększała uprawnienia Senatu, który miał liczyć 96 członków (32 z nominacji prezydenta). Marszałek Senatu pełnił funkcje związane z zastępstwem prezydenta.

W porównaniu z poprzednią konstytucją prawa i obowiązki uległy uszczupleniu. Ustalona została nadrzędność dobra państwa nad prawami jednostki, został podkreślony obowiązek wierności wobec państwa, obrony i ponoszenia ciężarów publicznych. Konstytucja kwietniowa gwarantowała sanacji stałe przejęcie władzy, co z kolei pozwoliło skonsolidować opozycję.

Konstytucja krytykowana była za nieformalny tryb uchwalenia, brak odpowiedzialności prezydenta, hierarchiczną budowę ustroju państwa. Przede wszystkim podkreślano, że sankcjonowała ona w Polsce porządek autorytarny i dyktaturę Józefa Piłsudskiego oraz jego zwolenników, pozbawiając społeczeństwo i partie polityczne wpływu na rządy. Zachowano jednak instytucje parlamentarne, ograniczony pluralizm polityczny i wiele swobód obywatelskich.

Dowiedz się więcej

1 Sytuacja społeczeństwa polskiego w przededniu wybuchu II wojny światowej
2 Polityka dynastyczna i konflikty w okresie jagiellońskim
3 Elekcja i polityka zagraniczna Stefana Batorego (1576-1586)

Komentarze
artykuł / utwór: Konstytucje polskie w okresie międzywojennym

Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)

Imię:
E-mail:
Tytuł:
Komentarz:

Historia Polski / Konstytucje polskie w okresie międzywojennym