Konstytucje polskie w okresie międzywojennym
Historia Polski klp.pl klp.pl Lektury Analizy i interpretacje Motywy literackie Epoki
Mała konstytucja

26 stycznia 1919 roku odbyÅ‚y siÄ™ wybory do Sejmu Ustawodawczego, które objęły Królestwo Polskie i ZachodniÄ… GalicjÄ™. Sejmowi podporzÄ…dkowaÅ‚y siÄ™ wszystkie oÅ›rodki wÅ‚adzy w Polsce. NajwiÄ™cej gÅ‚osów – okoÅ‚o 30% - oddano na endecjÄ™ – na listÄ™ ZwiÄ…zku Ludowo-Narodowego. Å»adne z ugrupowaÅ„ nie zdobyÅ‚o jednak w parlamencie wiÄ™kszoÅ›ci, dlatego niezbÄ™dne staÅ‚o siÄ™ zawarcie koalicji. Partia prawicowÄ… byÅ‚a Narodowa Demokracja, do partii centrowych zaliczaÅ‚y siÄ™ PSL „Piast” i Narodowa Partia Robotnicza, zaÅ› lewicowych PSL „Wyzwolenie” i PPS. W poÅ‚owie 1919 roku (w czerwcu wyÅ‚oniono przedstawicieli z Wielkopolski) w skÅ‚ad Sejmu Ustawodawczego wchodziÅ‚o 394 posłów. 36% gÅ‚osów należaÅ‚o do Narodowej Demokracji, 15% do PSL „Wyzwolenie”, 12% do PSL „Piast” i 9% do socjalistów.

20 lutego 1919 roku sejm uchwalił tzw. małą konstytucję, czyli tymczasowe zasady ustrojowe, które miały obowiązywać do czasów uchwalenia uchwały zasadniczej. Józef Piłsudski podał się do dymisji, ale sejm powierzył mu dalsze sprawowanie funkcji naczelnika do momentu uchwalenia konstytucji. Wraz z rządem naczelnik sprawował władzę wykonawczą i był odpowiedzialny przed sejmem. Naczelnik wśród swoich kompetencji powoływał rząd, był wodzem naczelnym, a jego zarządzenia wymagały kontrasygnaty (podpisu) premiera. Mała konstytucja obowiązywała do listopada 1922 roku.Konstytucja marcowa

Uchwalona 17 marca 1921 roku konstytucja składała się z siedmiu rozdziałów:
  • I – Rzeczpospolita

  • II – WÅ‚adza ustawodawcza

  • III – WÅ‚adza wykonawcza

  • IV – SÄ…downictwo

  • V – Powszechne prawa i obowiÄ…zki

  • VI – Postanowienia ogólne

  • VII – Postanowienia przejÅ›ciowe

Do zasad naczelnych nowej konstytucji należały: ciągłość państwa polskiego, trójpodział władz, Rzeczpospolita jako państwo liberalne o republikańskiej formie ustroju, zwierzchnictwo narodu, demokracja reprezentacyjna i system rządów parlamentarnych.

WedÅ‚ug konstytucji wÅ‚adza ustawodawcza należaÅ‚a do 444 osobowego sejmu i 111 osobowego senatu. CzÅ‚onkowie wybierani byli na pięć lat w piÄ™cioprzymiotnikowych wyborach przez obywateli, którzy ukoÅ„czyli 21 lat (sejm) i 30 lat (senat). Bierne prawo wyborcze (możliwość kandydowania do wÅ‚adz) wynosiÅ‚o – do sejmu 25 lat i do senatu 40 lat. Do kompetencji parlamentu należaÅ‚o prawo inicjatywy ustawodawczej, wyłączne prawo uchwalania ustaw, możliwość zmiany i rewizji konstytucji (uprawnienia ustrojodawcze), a także uprawnienia kontrolne poprzez interpelacje, pociÄ…ganie do odpowiedzialnoÅ›ci politycznej rzÄ…du i do odpowiedzialnoÅ›ci konstytucyjnej rzÄ…du oraz prezydenta. Ponadto Zgromadzenie Narodowe wybieraÅ‚o prezydenta i prezesa Naczelnej Izby Kontroli.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca 1921 roku


W imiÄ™ Boga WszechmogÄ…cego!
My, Naród Polski, dziękując Opatrzności za wyzwolenie nas z półtorawiekowej niewoli, (...) tę oto Ustawę Konstytucyjną na Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Polskiej uchwalamy i stanowimy.

Rozdział I
Rzeczpospolita

Art.1.  PaÅ„stwo Polskie jest RzeczpospolitÄ….
Art.2.  WÅ‚adza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Organami Narodu  w zakresie ustawodawstwa sÄ… Sejm i Senat, w zakresie wÅ‚adzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej łącznie z odpowiedzialnymi ministrami, w zakresie wymiaru sprawiedliwoÅ›ci- niezawisÅ‚e SÄ…dy.
 
Rozdział II
Władza ustawodawcza

Art.10. Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje Rządowi i Sejmowi. (...)
Art.11. Sejm składa się z posłów, wybranych na lat pięć, licząc od dnia otwarcia Sejmu, w głosowaniu powszechnym, tajnym, bezpośrednim, równym i stosunkowym.
Art.12. Prawo wybierania ma każdy obywatel polski bez różnicy płci, który w dniu wyborów ukończył lat 21 (...). Wojskowi w służbie czynnej nie mają prawa głosowania.
Art.13. Prawo wybieralności ma każdy obywatel, mający prawo wybierania do Sejmu, nie wyjmując wojskowych w służbie czynnej, niezależnie od miejsca zamieszkania, o ile ukończył lat 25. (...)
Art.36. Senat składa się z członków, wybranych przez poszczególne województwa w głosowaniu powszechnym, tajnym, bezpośrednim, równym i stosunkowym.(...) Prawo wybierania do Senatu ma każdy wyborca do Sejmu, który w dniu głoszenia wyborów ukończył lat 30 i w dniu tym zamieszkuje w okręgu wyborczym przynajmniej od roku (...).
Kadencja Senatu rozpoczyna się i kończy z kadencją Sejmową.

Rozdział III
Władza wykonawcza

Art.39. Prezydenta Rzeczpospolitej wybierają na lat siedem bezwzględną większością głosów Sejm i Senat, połączone w Zgromadzeniu Narodowym. (...)
Art.40. Jeżeli Prezydent Rzeczpospolitej nie może sprawować urzÄ™du oraz w razie opróżnienia urzÄ™du Prezydenta Rzeczpospolitej wskutek Å›mierci, zrzeczenia siÄ™ lub innej przyczyny                - zastÄ™puje go MarszaÅ‚ek Sejmu. (...)
Art.43. Prezydent Rzeczpospolitej sprawuje wÅ‚adzÄ™ wykonawczÄ… przez  odpowiedzialnych przed Sejmem ministrów i podlegÅ‚ych im urzÄ™dników. (...)

Art.45. Prezydent Rzeczpospolitej mianuje i odwoÅ‚uje Prezesa Rady  Ministrów, na jego wniosek mianuje i odwoÅ‚uje ministrów (...).
Art.46. Prezydent Rzeczpospolitej jest zarazem najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych Państwa (...).

Rozdział V
Powszechne obowiÄ…zki i prawa obywatelskie

Art.89. Pierwszym obowiązkiem obywatela jest wierność dla Rzeczypospolitej Polskiej. (...)
Art.91. Wszyscy obywatele są obowiązani do służby wojskowej. (...)
Art.94. Obywatele majÄ… obowiÄ…zek wychowania swoich dzieci na prawych obywateli Ojczyzny  i zapewnienia im co najmniej poczÄ…tkowego wyksztaÅ‚cenia.(...)
Art.95. Rzeczpospolita Polska zapewnia na swoim obszarze zupeÅ‚nÄ… ochronÄ™ życia, wolnoÅ›ci i mienia wszystkim bez różnicy pochodzenia, narodowoÅ›ci, jÄ™zyka, rasy lub religii.(...)
Art.96. Wszyscy obywatele są równi wobec prawa.(...)
Art.99. Rzeczypospolita Polska uznaje wszelką własność czy to osobistą poszczególnych obywateli czy to zbiorową związków obywateli, instytucji, ciał samorządowych i wreszcie samego Państwa, jako jedną z najważniejszych podstaw ustroju społecznego i porządku prawnego. (...)
Art.102. Praca, jako główna podstawa bogactwa Rzeczypospolitej pozostawać ma pod szczególną ochroną Państwa.
Każdy obywatel ma prawo do opieki PaÅ„stwa nad jego pracÄ…, a w razie braku pracy, choroby, nieszczęśliwego wypadku i niedołęstwa,          do ubezpieczenia spoÅ‚ecznego. (...)
Art.104. Każdy obywatel ma prawo swobodnego wyrażenia myśli i przekonań, o ile przez to nie narusza przepisów prawa.
Art.105. Poręcza się wolność prasy. Nie może być wprowadzona cenzura ani system koncesyjny na wydawanie druków. (...)
Art.108. Każdy obywatel ma prawo zachowania swej narodowości i pielęgnowania swojej mowy i właściwości narodowych. (...)
Art.111. Wszystkim obywatelom poręcza się wolność sumienia i wyznania. Żaden obywatel nie może być z powodu swego wyznania i przekonań religijnych ograniczony w prawach, przysługujących innym obywatelom. (...)
Art.118. W zakresie szkoły powszechnej nauka jest obowiązkowa dla wszystkich obywateli Państwa.(...)
Art.119. Nauka w szkoÅ‚ach paÅ„stwowych i samorzÄ…dowych jest bezpÅ‚atna. PaÅ„stwo zapewni uczniom wyjÄ…tkowo zdolnym a niezamożnym, stypendia na utrzymanie w zakÅ‚adach Å›rednich  i wyższych. (...)


Władza wykonawcza należała do prezydenta i rządu. Prezydent wybierany był na siedem lat prze Zgromadzenie Narodowe (połączone izby sejmu i senatu) bezwzględną większością głosów (podczas głosowania liczba głosów za wnioskiem jest większa od sumy głosów przeciw i wstrzymujących się, liczba osób popierających go musi stanowić więcej niż 50% wszystkich głosów). W przypadku niedyspozycji prezydenta zastępował go marszałek sejmu.

Do kompetencji prezydenta należało mianowanie prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek ministrów (musiał liczyć się z podziałem sił w Sejmie), nominacja wyższych urzędników, wojskowych oraz sędziów. Prezydent był zwierzchnikiem sił zbrojnych, posiadał prawo łaski. Mógł rozwiązać sejm za zgodą 3/5 senatorów. Reprezentował kraj na zewnątrz (m.in. mianował polskich przedstawicieli dyplomatycznych), ratyfikował umowy międzynarodowe. Akty prezydenta wymagały kontrasygnaty premiera i odpowiedniego ministra. Prezydent odpowiadał konstytucyjnie przed Trybunałem Stanu. Rząd kierował wewnętrzną i zewnętrzną polityką państwa. Jego skład uzależniony był od sił w sejmie. Realizował ustawy parlamentu. Członkowie rządu politycznie odpowiadali przed Sejmem, zaś konstytucyjnie przed Trybunałem Stanu. Rząd nie podlegał zasadzie solidarności.

Sądownictwo, zgodnie z konstytucją, oparte było na niezawisłości i nieusuwalności sędziów. O zgodności z konstytucją orzekał Najwyższy Trybunał Administracyjny. W najważniejszym akcie prawnym znalazł się zapis iż Kościół katolicki zajmuje wśród równouprawnionych wyznań stanowisko naczelne. Stosunek państwa do kościoła został określony w konkordacie.

Do obowiązków obywateli należała między innymi: wierność wobec państwa, poszanowanie prawa, służba wojskowa, świadczenia publiczne. Do praw obywatelskich należała: ochrona życia, wolności, nietykalności, mienia (własność była podstawą ustroju i porządku prawnego), miejsca zamieszkania, myśli, wyznania, publikacji, stowarzyszeń, petycji. Do praw politycznych zaliczyć można prawo wyborcze (czynne i bierne) oraz piastowanie urzędów i stanowisk publicznych, zaś do praw socjalnych ubezpieczenie społeczne, ochrona państwa nad pracą, bezpłatna nauka na poziomie podstawowym, ochrona macierzyństwa.

Konstytucja marcowa stanowiła kompromis między różnymi siłami politycznymi dążącymi bądź do osłabienia roli prezydenta, bądź izby wyższej.

Nowela sierpniowa z 1926 roku

W wyniku zamachu majowego z 1926 roku rewizji ulegÅ‚y niektóre zapisy konstytucyjne. 2 sierpnia 1926 roku przyjÄ™to nowelizacjÄ™ (częściowÄ… zmianÄ™) konstytucji. Wprowadzono prawo prezydenta do rozwiÄ…zywania Sejmu i Senatu na wniosek rzÄ…du (brak możliwoÅ›ci samorozwiÄ…zania). Prezydent mógÅ‚ wydawać dwojakiego rodzaju rozporzÄ…dzenia z mocÄ… ustawy. Pierwsze wydawane być mogÅ‚o w zakresie ustawodawstwa (bez zmiany konstytucji, budżetu, spraw dotyczÄ…cych wojny) w czasie przerw miÄ™dzy sesjami sejmu. Drugie mogÅ‚o być wydawane z upoważnienia ustawy w czasie i zakresie wskazanym przez ustawÄ™ – na mocy peÅ‚nomocnictw sejmowych. Ponadto uchwalono, iż wotum nieufnoÅ›ci dla rzÄ…du nie mogÅ‚o być gÅ‚osowane na tym samym posiedzeniu sejmu, na którym zostaÅ‚o zgÅ‚oszone. Wskazano także wiążące terminy debaty nad budżetem w Sejmie i Senacie (trzy i pół miesiÄ…ca od zÅ‚ożenia do uchwalenia). 6 sierpnia wszedÅ‚ w życie dekret „O organizacji najwyższych wÅ‚adz wojskowych” - powoÅ‚ano Generalnego Inspektora SiÅ‚ Zbrojnych, który podlegaÅ‚ prezydentowi, a w czasie wojny stawaÅ‚ siÄ™ wodzem naczelnym.

Konstytucja kwietniowa

Po 1926 roku sanacja stopniowo umacniaÅ‚a swojÄ… wÅ‚adzÄ™ ograniczajÄ…c wpÅ‚ywy opozycji. 31 października 1928 roku Bezpartyjny Blok Współpracy z RzÄ…dem zÅ‚ożyÅ‚ formalny wniosek w sprawie zmiany konstytucji. W lipcu 1930 roku nastÄ…piÅ‚o rozwiÄ…zanie parlamentu, w wyborach z 16 listopada 1930 roku sanacja uzyskaÅ‚a 56% mandatów w Sejmie i 64% w Senacie. 26 stycznia 1934 roku komisja sejmowa przedÅ‚ożyÅ‚a Sejmowi „tezy projektu Konstytucji”, co opozycja zbojkotowaÅ‚a. Sejm jednak przyjÄ…Å‚ je jako projekt konstytucji. W marcu 1935 roku poprawki zostaÅ‚y przegÅ‚osowane zwykłą wiÄ™kszoÅ›ciÄ… gÅ‚osów, a 23 kwietnia 1935 roku prezydent podpisaÅ‚ ustawÄ™ zasadniczÄ….
Konstytucja Kwietniowa z dnia 23 kwietnia 1935 roku - fragmenty
I. Rzeczpospolita Polska
Art. 1
(1) Państwo Polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli.
(2) Wskrzeszone walką i ofiarą najlepszych swoich synów ma być przekazywane w spadku dziejowym z pokolenia w pokolenie.

(3) Każde pokolenie obowiązane jest wysiłkiem własnym wzmóc siłę i powagę Państwa.
(4) Za spełnienie tego obowiązku odpowiada przed potomnością swoim honorem i swoim imieniem.
Art. 2
(1) Na czele Państwa stoi Prezydent Rzeczypospolitej.
(2) Na Nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historii za losy Państwa.
(3) Jego obowiązkiem naczelnym jest troska o dobro Państwa, gotowość obronną i stanowisko wśród narodów świata.
(4) W jego osobie skupia się jednolita i niepodzielna władza państwowa.
Art. 3
(1) Organami PaÅ„stwa, pozostajÄ…cymi pod zwierzchnictwem Prezydenta Rzeczypospolitej, sÄ…: RzÄ…d, Sejm, Senat, SiÅ‚y Zbrojne, SÄ…dy,  Kontrola PaÅ„stwowa.
(2) Ich zadaniem naczelnym jest służenie Rzeczypospolitej.
(...)
Art. 6
Obywatele winni są Państwu wierność oraz rzetelne spełnianie nakładanych przez nie obowiązków.
(...)

Konstytucja kwietniowa w zasadach naczelnych wniosÅ‚a zapis o nadrzÄ™dnoÅ›ci paÅ„stwa – jednolitej i niepodzielnej wÅ‚adzy paÅ„stwowej. OdrzuciÅ‚a zasadÄ™ trzech jednoÅ›ci. PaÅ„stwo miaÅ‚o nadawać kierunek życiu spoÅ‚ecznymi i okreÅ›lać jego warunki. PaÅ„stwo byÅ‚o dobrem wszystkich obywateli, byli oni zobowiÄ…zani do współdziaÅ‚ania z paÅ„stwem dla wspólnego dobra.

Prezydent od podpisania konstytucji kwietniowej skupiaÅ‚ „jednolitÄ… i niepodzielnÄ… wÅ‚adzÄ™ paÅ„stwowÄ…”. Nie odpowiadaÅ‚ ani konstytucyjnie, ani politycznie – odpowiadaÅ‚ przed Bogiem i historiÄ…. Prezydent sprawowaÅ‚ zwierzchnictwo nad rzÄ…dem, sejmem, senatem, siÅ‚ami zbrojnymi, sÄ…dami i kontrolÄ… paÅ„stwowÄ…. Do kompetencji prezydenta należaÅ‚y prerogatywy (wynikaÅ‚y z wÅ‚adzy osobistej, nie wymagaÅ‚y kontrasygnaty) i uprawnienia zwykÅ‚e (wymagaÅ‚y kontrasygnaty). WÅ›ród prerogatyw można wymienić:
  • wyznaczanie nastÄ™pcy na czas wojny,
  • mianowanie i odwoÅ‚ywanie prezesów: Rady Ministrów, NIK, SÄ…du Najwyższego,
  • powoÅ‚ywanie 1/3 skÅ‚adu Senatu,

  • rozwiÄ…zywanie Sejmu i Senatu przed upÅ‚ywem kadencji
  • prawo Å‚aski.

Do uprawnień zwykłych zaliczamy:
  • zwoÅ‚ywanie i zamykanie sesji Sejmu i Senatu,
  • stanowienie o wojnie i pokoju,

  • zawieranie umów miÄ™dzynarodowych,

  • wydawanie dekretów z mocÄ… ustawy
.
Prezydent wybierany byÅ‚ na siedmioletniÄ… kadencjÄ™ przez Zgromadzenie Elektorów – liczÄ…ce 50 czÅ‚onków wybranych przez Sejm, 25 czÅ‚onków wybranych przez Senat i 5 wirylistów lub w wyborach powszechnych.

Rada Ministrów (organ kierowniczy) liczyÅ‚a dwunastu ministrów politycznie odpowiedzialnych przed prezydentem, a konstytucyjnie przed TrybunaÅ‚em Stanu. W przypadku przegÅ‚osowania wotum nieufnoÅ›ci dla rzÄ…du prezydent mógÅ‚: odwoÅ‚ać rzÄ…d, rozwiÄ…zać parlament, skierować wniosek do Senatu. Parlament wybierany byÅ‚ na piÄ™cioletniÄ… kadencjÄ™. Moc prawna dekretu zostaÅ‚a zrównana z ustawami. Prezydent wobec ustaw sejmowych posiadaÅ‚ prawo weta zawieszajÄ…cego. Wydatki ze skarbu paÅ„stwa zostaÅ‚y wyłączone spod inicjatywy ustawodawczej. Prezydent stanowiÅ‚ także o organizacji rzÄ…du, administracji i siÅ‚ach zbrojnych. Sejm liczyÅ‚ 208 posłów wybieranych w wyborach: powszechnych, równych, bezpoÅ›rednich i tajnych – prawo czynne przysÅ‚ugiwaÅ‚o powyżej 24 lat, zaÅ› prawo bierne powyżej 30 lat. Kandydatów zgÅ‚aszaÅ‚y zgromadzenia okrÄ™gowe (samorzÄ…dy). Konstytucja kwietniowa zwiÄ™kszaÅ‚a uprawnienia Senatu, który miaÅ‚ liczyć 96 czÅ‚onków (32 z nominacji prezydenta). MarszaÅ‚ek Senatu peÅ‚niÅ‚ funkcje zwiÄ…zane z zastÄ™pstwem prezydenta.

W porównaniu z poprzednią konstytucją prawa i obowiązki uległy uszczupleniu. Ustalona została nadrzędność dobra państwa nad prawami jednostki, został podkreślony obowiązek wierności wobec państwa, obrony i ponoszenia ciężarów publicznych. Konstytucja kwietniowa gwarantowała sanacji stałe przejęcie władzy, co z kolei pozwoliło skonsolidować opozycję.

Konstytucja krytykowana była za nieformalny tryb uchwalenia, brak odpowiedzialności prezydenta, hierarchiczną budowę ustroju państwa. Przede wszystkim podkreślano, że sankcjonowała ona w Polsce porządek autorytarny i dyktaturę Józefa Piłsudskiego oraz jego zwolenników, pozbawiając społeczeństwo i partie polityczne wpływu na rządy. Zachowano jednak instytucje parlamentarne, ograniczony pluralizm polityczny i wiele swobód obywatelskich.


  Dowiedz siÄ™ wiÄ™cej
1  Sytuacja spoÅ‚eczeÅ„stwa polskiego w przededniu wybuchu II wojny Å›wiatowej
2  Polityka dynastyczna i konflikty w okresie jagielloÅ„skim
3  Elekcja i polityka zagraniczna Stefana Batorego (1576-1586)



Komentarze
artykuł / utwór: Konstytucje polskie w okresie międzywojennym
Linia



    Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)
    Linia

    ImiÄ™:
    E-mail:
    Tytuł:
    Komentarz: