klp.plPodczas tworzenia się polskiej państwowości istotną kwestią były granice przyszłego państwa. W kraju istniały dwa programy dotyczące przyszłych granic – inkorporacyjny i federacyjny. Narodowa Demokracja głosiła program inkorporacyjny i postulowała wyznaczenie terytorium na zasadach narodowych – tereny gdzie Polacy stanowili co najmniej 60% ludności, powinny znaleźć się w granicach Rzeczpospolitej. W skład terytorium miały wejść ziemie zaboru pruskiego (Wielkopolska, Pomorze Gdańskie, Warmia), Górny Śląsk, Opolszczyzna, cały zabór austriacki ze Śląskiem Cieszyńskim oraz Królestwo Polskie, Wileńszczyzna i zachodnie ziemie Białorusi i Ukrainy. Z kolei obóz Piłsudskiego opowiadał się za programem federacyjnym, odwołując się do unii Polski z byłym Wielkim Księstwem Litewskim w granicach z 1569 roku (z Białorusią i Litwą etniczną). Unia miała stać się konfederacją, a Litwa i Białoruś miały pełnić rolę pasa buforowego przed Rosją Radziecką. Ukraina miała stać się samodzielnym państwem, co miało osłabić żywioł rosyjski.
Po podporządkowaniu się w grudniu 1918 roku krakowskiej Polskiej Komisji Likwidacyjnej rząd Jędrzeja Moraczewskiego kontrolował tereny Królestwa Polskiego bez Suwalszczyzny, a także Galicję na Zachód od Przemyśla z Lwowem i Śląskiem Cieszyńskim. 16 stycznia 1919 roku Piłsudski zdecydował się na powołanie rządu pod przewodnictwem Ignacego Paderewskiego, który cieszył się szacunkiem wśród wszystkich środowisk. Wkrótce został on uznany przez Komitet Narodowy Polski w Paryżu, a stacjonująca tam armia polska wiosną 1919 roku rozpoczęła ewakuację do Polski.Granice wschodnie
Na granicach wschodnich ziem polskich zderzyły się interesy trzech stron – Polski, która dążyła do unii z dawnym Wielkim Księstwem Litewskim, bolszewików, którzy dążyli do rozprzestrzenienia komunistycznych idei oraz prowincji imperium rosyjskiego dążących do niepodległości. Rozwiązanie mogła przynieść jedynie konfrontacja militarna. W Galicji Wschodniej toczyły się walki z Ukraińcami, którzy w listopadzie 1918 roku utworzyli Zachodnią Republikę Ludową. Na pozostałych terenach jeszcze w listopadzie 1917 roku proklamowano Ukraińską Republikę Ludową. W styczniu 1919 roku dwie republiki postanowiły o stworzeniu federacji. W odpowiedzi na to polskie wojska podjęły ofensywę w połowie mają i do połowy lipca wyparli zachodnioukraińskie wojska aż po rzekę Zbrucz.
Bolszewicy prowadzili ofensywę na Białorusi i Litwie, gdzie w styczniu 1919 roku utworzyli komunistyczne republiki rad (w Mińsku i w Wilnie). W połowie lutego 1919 roku polskie oddziały podjęły pod wodzą generała Stanisława Szeptyckiego kontrofensywę – 21 kwietnia zajęli Wilno, gdzie dzień później Józef Piłsudski wydał odezwę do „mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego”, zapowiadającą utworzenie federacji. W związku z odmową litewskiego rządu konferencja pokojowa obradująca w Paryżu przyjęła projekt granicy polsko-litewskiej na zasadzie etnicznej (Wilno po stronie polskiej). Wojska polskie skierowały się na Białoruś, co było bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny polsko-bolszewickiej.
Po zdobyciu Wilna i Mińska Piłsudski zdecydował się na porozumienie z Ukrainą, której terytorium było niemal w całości zajęte przez wojska bolszewickie. 21 kwietnia 1920 roku podpisane zostało porozumienie z Semenem Petlurą. Polska uznawała niepodległość Ukrainy na ziemiach rosyjskich, zaś Ukraina rezygnowała z Galicji Wschodniej i części Wołynia (tereny te włączono do Polski). 25 kwietnia rozpoczęły się walki na Ukrainie, które po dwóch tygodniach doprowadziły do zajęcia przez Piłsudskiego Kijowa. Polskie sukcesy przerwała jednak kontrofensywa wojsk Armii Czerwonej, która rozpoczęła się 10 czerwca 1920 roku.
Armia Siemiona Budionnego wyparła Polaków z Kijowa, zaś na północy atakowały oddziały Michaiła Tuchaczewskiego, który po zajęciu Wilna w sierpniu doszedł pod Warszawę. Sytuację tę wykorzystali polscy komuniści i 30 lipca 1920 roku w Białymstoku utworzyli Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, na którego czele stanął Julian Marchlewski. Zagrożenie polskiej państwowości zmobilizowało wszystkie siły w kraju. 1 lipca 1920 roku powstała Rada Obrony Państwa z Piłsudskim na czele. Premier Władysław Grabski zwrócił się do państw zachodnich o mediację z Rosja i na konferencji w Spa w Belgii musiał przystać na akceptację niekorzystnej granicy polsko-rosyjskiej wzdłuż Niemna i Bugu nazwanej od nazwiska brytyjskiego ministra spraw zagranicznych linią Curzona. Rosja jednak odrzuciła te propozycje.
24 lipca powstał koalicyjny Rząd Obrony Narodowej z Wincentym Witosem na czele. Sytuacja rozstrzygnęła się w trakcie bitwy warszawskiej w dniach 13-25 sierpnia 1920 roku, która kierował Józef Piłsudski. Kontrofensywa polskiej armii rozpoczęta 16 sierpnia przez Piłsudskiego przełamała front rosyjski i rozbiła wojska radzieckie, które rozpoczęły odwrót na wschód. 10 września ofensywa dotarła na Wołyń, a 20-28 rozegrała się bitwa nad Niemnem, która wygrali Polacy. Po zawarciu rozejmu podjęto rokowania pokojowe w Rydze, które zakończyły się podpisaniem 18 marca 1921 roku traktatu pokojowego, ustalającego wschodnie granice Rzeczpospolitej – ziemie ukraińskie i białoruskie zostały podzielone między Polskę i Rosję Radziecką.
| Traktat pokojowy w Rydze między Polską a Rosją i Ukrainą - 18 marca 1921 roku Polska z jednej, a Rosja oraz Ukraina z drugiej strony, powodowane pragnieniem położenia kresu wynikłej między nimi wojnie i dążąc do zawarcia na podstawie podpisanej w Rydze dnia 12 października 1920 roku umowy o przedwstępnych warunkach pokoju, ostatecznego, trwałego, honorowego i na wzajemnym porozumieniu opartego pokoju (...) Zakończenie stanu wojny Art.1. Obie układające się strony oświadczają, że stan wojny między nimi ustaje. Granice Art.2. Obie układające się strony zgodnie z zasadą stanowienia narodów o sobie, uznają niepodległość Ukrainy i Białorusi oraz zgadzają się i postanawiają, że wschodnie granice Polski, a więc granice między Polską z jednej, a Rosją, Białorusią i Ukrainą z drugiej strony stanowi linia ( tu następuje szczegółowe określenie przebiegu granicy polskiej ). Prawa terytorialne Art.3. Rosja i Ukraina zrzekają się wszelkich praw i pretensji do ziem położonych na zachód od granicy, oznaczonej w artykule Traktatu niniejszego (...). Poszanowanie suwerenności Art.5. Obie układające się strony zapewniają sobie nawzajem całkowite poszanowanie suwerenności państwowej i powstrzymanie się od jakiegokolwiek mieszania się do wewnętrznych spraw strony drugiej, w szczególności od agitacji, propagandy i wszelkiego rodzaju interwencji lub od ich popierania. Koszty wojny Art.8. Obie układające się strony zrzekają się wzajemnie zwrotu swych kosztów wojennych, tj. wydatków państwowych na prowadzenie wojny między nimi, jak również odszkodowania za straty wojenne (...). |
| Art.11.1. Rosja i Ukraina zwracają Polsce następujące przedmioty wywiezione z Rosji lub Ukrainy od 1 stycznia 1772 roku z terytorium Rzeczpospolitej Polskiej: a) wszelkie trofea wojenne (na przykład chorągwie, sztandary, wszelkie znaki wojskowe, działa, broń, regalia pułkowe itp.), jak również trofea zabrane od roku 1792 narodowi polskiemu w jego walce o niepodległość przeciw carskiej Rosji. Nie podlegają zwrotowi trofea polsko-rosyjsko-ukrańskiej wojny 1918-1921 roku; b) biblioteki, księgozbiory, archeologiczne i archiwalne zbiory, dzieła sztuki, zabytki oraz wszelkiego rodzaju zbiory i przedmioty o wartości historycznej, narodowej, artystycznej, archeologicznej, naukowej lub w ogóle kulturalnej (...) |
„Cud nad Wisłą” miał dla Polski olbrzymie znaczenie. Ocalił suwerenność i tożsamość narodową. Było to pierwsze tak wielkie po wiktorii wiedeńskiej zwycięstwo, które pozwoliło odzyskać wiarę we własne siły. Ponadto zaważyło na losach całej Europy – unicestwiło plany eksportu rewolucji na zachód.
Granica Wschodnia została ostatecznie uznana przez Ligę Narodów w 1923 roku. Kwestia Wileńszczyzny, gdzie jesienią 1920 roku wkroczyły wojska polskie, została rozegrana podstępem. Generał Lucjan Żeligowski upozorował bunt, a jego oddziały weszły do Wina, proklamując utworzenie Litwy Środkowej. Obradujący tam w 1922 roku Sejm Wileński opowiedział się za przynależnością Wilna i Wileńszczyzny do Polski, a dwudziestu posłów dołączyło do Sejmu Ustawodawczego. Litwa nigdy tego faktu nie uznała.
Granice zachodnie i północne
W Wielkopolsce działały Polskie Rady Ludowe, nad którymi władzę sprawował Komisariat Naczelnej Władzy Ludowej w Poznaniu, związany z endecją. Jego głównym działaczem był Wojciech Korfanty. Po kapitulacji Niemiec w listopadzie 1918 roku nowy rząd Republiki Weimarskiej nie zamierzał rezygnować z ziem zabranych Polsce. Sejm Dzielnicowy, który obradował od 3 do 5 grudnia 1918 postanowił poczekać na zakończenie konferencji pokojowej z Niemcami.
Przyjazd 26 grudnia do Poznania witanego entuzjastycznie Ignacego Paderewskiego dał impuls Niemcom do ataków na ludność polską, które doprowadziły do antyniemieckiego powstania. 8 stycznia 1919 roku wyzwolone od wpływów niemieckich obszary przejmuje Naczelna Rada Ludowa. Wojskami powstańczymi dowodzi mjr Stanisław Taczak, a od 16 stycznia generał Józef Dowbór-Muśnicki. W połowie stycznia Niemcy przystąpili do kontrofensywy, jednak na tereny Wielkopolski rozciągnięto warunki rozejmu z Niemcami z 11 listopada 1918 roku. Walki ustały 16 lutego 1919 roku, a o losie Wielkopolski miała rozstrzygnąć konferencja pokojowa. Powstanie wielkopolskie jako jedyne w historii polskich powstań narodowych zakończyło się zwycięstwem.
Traktat wersalski przyznał Polsce niemal całą Wielkopolskę – 11 lipca zniesiono granicę zresztą kraju, a 1 sierpnia 1919 roku sejm uchwalił ustawę o tymczasowym podziale administracyjnym Prowincji Poznańskiej. Na obszarze Pomorza Gdańskiego utworzono województwo pomorskie (wojska niemieckie wycofały się z tych terenów w listopadzie 1919 roku). W związku z tym, że Gdańsk w 85% zamieszkany był przez ludność niemiecką postanowiono przekształcić go w wolne miasto pod zwierzchnictwem Ligi Narodów, przyznając Polsce przywileje ekonomiczne (polski obszar celny) i wojskowe. Obszar Wolnego Miasta Gdańska wynosił 1892 km², zarządzał nim Senat pochodzący z wolnych wyborów, zaś nadzór w imieniu Ligii Narodów sprawował Wysoki Komisarz.
Górny Śląsk, który nie przynależał do Polski przed zaborami, także stał się terenem spornym. O jego przynależności miał zadecydować plebiscyt, czyli głosowanie mieszkańców dotyczące przynależności zamieszkiwanych przez nich terenów. Po konferencji pokojowej na Górnym Śląsku wzmogły się działania antypolskie. Spowodowały one 17 sierpnia 1919 roku wybuch I powstania śląskiego. W wyniku dysproporcji sił Polacy ponieśli klęskę. W lutym 1920 roku na Górnym Śląsku zaczęła działalność Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa, jednak administracja i policja pozostały w rękach niemieckich. Narastające akcje przeciw Polakom wiosną i latem 1920 roku doprowadziły do wybuchu 20 sierpnia II powstania śląskiego zorganizowanego przez śląską Polską Organizację Wojskową. Dzięki mediacji Komisji Międzysojuszniczej walki ustały 28 sierpnia.
Głosowanie na Górnym Śląsku odbyło się 20 marca 1921 roku. Za przyłączeniem tych terenów do Rzeczpospolitej głosowało 40% mieszkańców. Alianci zdecydowali się przyznać Polsce jedynie powiaty pszczyński i rybnicki. Decyzja ta spowodowała wybuch III powstania śląskiego, które objęło niemal cały Górny Śląsk. 5 lipca 1921 roku podpisano zawieszenie broni. Wybuch i zasięg powstania wpłynęło na zmianę decyzji komisji alianckiej i przyznanie Polsce ostatecznie 1/3 spornego obszaru – tj. powiatów katowickiego, lublinieckiego, pszczyńskiego, rybnickiego, świętochłowickiego i tarnogórskiego, zamieszkiwanych przez 46% ludności Górnego Śląska. Ostatecznie polska administracja objęła przyznane tereny po podpisaniu polsko-niemieckiego porozumienia o podziale w lipcu 1922 roku.
Niekorzystny dla Polski był wynik plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu, który odbył się 11 lipca 1920 roku. Wpłynęły na to zarówno zaniedbania ze strony polskiej (brak zaangażowania w działalność propolską), a także silna propaganda niemiecka i antypolskie działania przed i w trakcie plebiscytu. Do polski przyłączono jedynie kilka miejscowości: wsie Lubstynek, Napromek oraz Groszki, a na Powiślu Małe Pólko, Nowe Lignowy, Kramrowo, Bursztych i Janowo.
Konflikt z Czechosłowacją o Śląsk Cieszyński
W listopadzie 1918 roku pomiędzy polską Radą Narodową Księstwa Cieszyńskiego, a czeskim przedstawicielstwem (Narodni Vybor) zostało podpisane porozumienie o linii podziału Śląska Cieszyńskiego. Jednak wojska czechosłowackie złamały ten układ, wkraczając 23 stycznia 1919 roku na polską część Śląska Cieszyńskiego, za rzekę Olzę, gdzie zatrzymały je oddziały miejscowej samoobrony wspomagane przez wojska polskie. W związku z walkami na wschodzie (wojna polsko-bolszewicka) Polska nie mogła w tym rejonie zaangażować większych sił. 27 września 1919 roku Rada Najwyższa podjęła decyzję o plebiscycie na spornym terenie, Polska zgodziła się jednak by o losie Śląska Cieszyńskiego zadecydowała Liga Narodów. Władze polskie pochłonięte walkami z bolszewikami nie mogły w pełni zaangażować się w walkę o te tereny, co wykorzystał czechosłowacki minister spraw zagranicznych Eduard Benesz, który wymógł na Polakach przyłączenie spornych terenów do swego państwa. 28 lipca 1920 roku Czechosłowacji przyznano sporne Zaolzie, a także Spisz i Orawę.
Dowiedz się więcej
1 Panowanie Kazimierza Jagiellończyka (1447-1492)
2 Zabór rosyjski po upadku powstania styczniowego
3 Demokracja parlamentarna II Rzeczypospolitej do zamachu majowego 1926 roku
2 Zabór rosyjski po upadku powstania styczniowego
3 Demokracja parlamentarna II Rzeczypospolitej do zamachu majowego 1926 roku
Komentarze
artykuł / utwór: O kształt granic II Rzeczypospolitej
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)