Odrodzenie niepodległego państwa polskiego

7 października 1918 roku Rada Regencyjna (utworzona 7 września 1917 roku przez cesarzy Niemiec i Austrii) w obliczu klęsk państw centralnych wydała manifest do narodu polskiego proklamujący „utworzenie niepodległego państwa, obejmującego wszelkie ziemie polskie, z dostępem do morza”. Oparty on został na trzynastym punkcie z planu pokojowego amerykańskiego prezydenta. Akt ten nie spotkał się z przychylnością społeczeństwa polskiego, które pamiętało uległą wobec Niemców politykę Rady. Manifest poparła endecja, widząca szansę na zdobycie władzy, a także realiści. 23 października 1918 roku prezes Koła Międzypartyjnego – Józef Świeżyński stanął na czele nowego rządu, który zdominowali narodowcy. Polacy, niechętni Radzie Regencyjnej, źle przyjęli utworzenie nowego rządu, dlatego ten 3 listopada 1918 roku wydał manifest detronizujący Radę i zaproponował współpracę socjalistom i ludowcom. Na ten ruch Rada odpowiedziała dymisją rządu, którą ten przyjął.

W Galicji powstało początkowo kilka nowych ośrodków władzy. 19 października ustanowiono Radę Narodową Ślaska Cieszyńskiego. W związku z rozpadem monarchii austro-węgierskiej, 28 października 1918 roku w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna (pierwszy polski rząd dzielnicowy), na czele której stanął lider PSL „Piast” – Wincenty Witos, popierana przez wszystkie ugrupowania galicyjskie. Nowy organ zabrał się za likwidowanie administracji austriackiej, w nocy z 30 na 31 października zdobyto w stolicy Małopolski koszary i przejęto władzę cywilną oraz wojskową w mieście. Zaczęto tworzyć polskie wojsko i wkrótce Galicja Zachodnia została przez Austriaków opuszczona. Z kolei w Galicji Wschodniej, gdzie we Lwowie w październiku utworzono Tymczasową Komisję Rządzącą, wycofujący się Austriacy przekazali władzę Komitetowi Wojskowemu Ukraińców, który proklamował powstanie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. W nocy z 31 października na 1 listopada Ukraińcy usiłowali zdobyć Lwów, który broniły nieliczne oddziały oraz ludność cywilna („orlęta lwowskie”).W Królestwie Polskim, w którym formalnie rządziła Rada Regencyjna, w nocy z 6 na 7 listopada Konwent Organizacji „A” (zwolennicy Piłsudskiego) powołali w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej. Premierem został Ignacy Daszyński, zaś członkami socjaliści i ludowcy (PPS, PPSD, PSL „Wyzwolenie” oraz kierownictwo POW).

Manifest rządu lubelskiego – 7 listopada 1918 rok
Do ludu polskiego! Robotnicy, włościanie i żołnierze polscy! Nad skrwawioną i umęczoną ludzkością wschodzi zorza pokoju i wolności. W gruzy walą się rządy kapitalistów, fabrykantów i obszarników, rządy militarnego ucisku i społecznego wyzysku mas pracujących. Wszędzie lud pracujący dochodzi do władzy. I nie zaświta lepsza dola nad narodem polskim, jeżeli rdzeń i olbrzymia jego większość, lud pracujący, nie ujmie w swoje ręce budowy podwalin naszego życia społecznego i państwowego. Nie może losem narodu polskiego nadal kierować Rada Regencyjna, przez obce i wrogie czynniki nam narzucone, która swoją ugodową i reakcyjną polityką, oddając jednocześnie niemal dyktatorską władzę w ręce austriackiego żołdaka, Rozwadowskiego, pcha naród polski ku przepaści.[...]
Jako Tymczasowy Rząd Ludowy Polski postanawiamy i ogłaszamy poniższe prawa, obowiązujące cały naród polski od chwili wydania niniejszego dekretu:
1) Państwo polskie, obejmujące sobą wszystkie ziemie, zamieszkane przez lud polski, z własnym wybrzeżem morskim, stanowić ma po wszystkie czasy polską Republikę Ludową, której pierwszego prezydenta obierze Sejm Ustawodawczy [...]
4) Sejm Ustawodawczy zwołany będzie przez nas jeszcze w roku bieżącym na podstawie powszechnego bez różnicy płci, równego, bezpośredniego, tajnego i proporcjonalnego głosowania. Ordynacja wyborcza będzie przysługiwało każdemu obywatelowi i obywatelce, mającym 21 lat skończonych.
5) Z dniem dzisiejszym ogłaszamy w Polsce całkowite, polityczne i obywatelskie równouprawnienie wszystkich obywateli bez różnicy pochodzenia, wiary �i narodowości, wolność sumienia, druku, słowa, zgromadzeń, pochodów, zrzeszeń, związków zawodowych i strajków [...]
8) W przemyśle, rzemiosłach i handlu wprowadzamy niniejszym ośmiogodzinny dzień roboczy. Na Sejm ustawodawczy wniesiemy projekty następujących reform społecznych:
a) przymusowe wywłaszczenie i zniesienie wielkiej i średniej własności ziemskiej i oddanie jej w ręce ludu pracującego pod kontrola państwową;
b) upaństwowienie kopalń, salin, przemysłu naftowego, dróg komunikacyjnych oraz innych działów przemysłu, gdzie się to da od razu uczynić;

c) udział robotników w administracji tych zakładów przemysłowych, które nie zostaną od razu upaństwowione[...]

7 listopada ogłosił on „Manifest o przejęciu władzy do utworzenia sejmu ustawodawczego”. Wprowadzał podstawowe swobody obywatelskie oraz postępowe ustawodawstwo socjalne, z ośmiogodzinnym dniem pracy na czele. Zapowiedział także reformę rolną, nacjonalizację gospodarki, demokratyzację ustroju politycznego, wprowadzenie powszechnego, bezpłatnego i świeckiego nauczania.

Piłsudczycy w oparciu o rząd planowali przeprowadzenie powstania ludowego przeciw Niemcom. 10 listopada (dzień po abdykacji cesarza Wilhelma II i przejęciu władzy w Berlinie przez socjalistów) Rada Żołnierska garnizonu warszawskiego przejęła dowództwo w swe ręce i zwróciła się do przybyłego z Magdeburga Józefa Piłsudskiego (powitany został na dworcu przez kilku członków POW i członka Rady Regencyjnej Z. Lubomirskiego) w sprawie wycofania oddziałów okupacyjnych. Dzięki zawartemu 11 listopada porozumieniu udało się uniknąć starć, szczególnie, że tego dnia Niemcy podpisały w Comp�gne we Francji bezwarunkową kapitulację.

W zaborze pruskim także doszło do wystąpień przeciw zaborcy. Inicjatywę przejął związany z narodowcami Centralny Komitet Obywatelski, który powstał w lipcu 1918 roku, współpracujący z paryskim Komitetem Narodowym Polski Romana Dmowskiego. 10 listopada Centralny Komitet Obywatelski ujawnił się i przystąpił do tworzenia rad ludowych, na których czele stanęła Naczelna Rada Ludowa, także związana z endecją.

11 listopada Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad wojskiem – Polskimi Siłami Zbrojnymi, a trzy dni później zdecydowała o rozwiązaniu się i przekazaniu mu pełni władzy.

Akt przekazania przez Radę Regencyjną pełni władzy Józefowi Piłsudskiemu z 14 XI 1918 roku

Do Naczelnego Dowódcy Wojsk Polskich Józefa Piłsudskiego
Stan przejściowy podziału zwierzchniej władzy państwowej, ustanowiony odezwą z dnia 11 listopada 1918 roku, nie może trwać bez szkody dla powstającego Państwa Polskiego. Władza ta powinna być jednolita.
Wobec tego, kierując się dobrem Ojczyzny, postanawiamy Radę Regencyjną rozwiązać, a od tej chwili obowiązki nasze i odpowiedzialność względem narodu polskiego w Twoje ręce, Panie Naczelny Dowódco, składamy do przekazania Rządowi Narodowemu.

Warszawa, dnia 14 listopada 1918 r.
Aleksander Kakowski
Józef Ostrowski
Zdzisław Lubomirski

Lubelski rząd Ignacego Daszyńskiego podał się do dymisji, a misję utworzenia nowego rządu przekazano socjaliście (nie udało się nawiązać współpracy z endecją i PSL „Piast”) Jędrzejowi Moraczewskiemu (powołanie gabinetu 18 listopada). 22 listopada Piłsudski wraz z nowym premierem podpisali dekret o organizacji najwyższych władz państwowych, który stwierdzał, że Polska jest republiką, a najwyższą władzę w państwie do zwołania Sejmu Ustawodawczego sprawować będzie Tymczasowy Naczelnik Państwa Polskiego w osobie Piłsudskiego. Socjaliści pragnęli utworzyć struktury władzy, które cieszyłyby się szerokim poparciem społecznym, jednak bez porozumienia z endecją było to niezwykle trudne.

21 listopada Moraczewski wydał do narodu manifest, akcentujący ludowy charakter nowej władzy – zapowiadał on reformę rolną i nacjonalizację „dojrzałych” gałęzi przemysłu (uzależnienie od decyzji Sejmu), gwarantował ośmiogodzinny dzień pracy, a także ubezpieczenie robotników na wypadek choroby. 28 listopada wydano dekret o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego. Zakładał on powszechne, równe, bezpośrednie, tajne i proporcjonalne prawo wyborcze dla wszystkich obywateli powyżej 21 roku życia bez różnicy płci. Przyszłe wybory miały się odbyć 26 stycznia 1919 roku.

Nowe władze początkowo uznały jedynie Niemcy. Państwa Ententy nie chciały współpracować z byłym sojusznikiem państw centralnych. Pod koniec grudnia krakowska Polska Komisja Likwidacyjna podporządkowała się rządowi Moraczewskiego (podobnie jak RN Śląska Cieszyńskiego i Tymczasowa Komisja Rządząca we Lwowie), który kontrolował tereny Królestwa Polskiego bez Suwalszczyzny, a także Galicję na Zachód od Przemyśla z Lwowem i Śląskiem Cieszyńskim. 16 grudnia powstaje Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (z SDKPiL i PPS „Lewicy”), która odrzuca niepodległościowy program. W związku z tym, że rząd Moraczewskiego nie miał poparcia Wielkopolski, Komitet Narodowy Polski w Paryżu oraz państw ententy 16 stycznia Piłsudski zdecydował się na powołanie rządu pod przewodnictwem Ignacego Paderewskiego, który cieszył się szacunkiem wśród wszystkich środowisk. Wkrótce został on uznany przez KNP w Paryżu, a stacjonująca tam armia polska wiosną 1919 roku rozpoczęła ewakuacje do Polski.

Jeszcze w 1918 roku w Wielkopolsce wybucha powstanie. Sejm Dzielnicowy, który obradował od 3 do 5 grudnia postanowił poczekać na zakończenie konferencji pokojowej z Niemcami. Przyjazd 26 grudnia do Poznania Paderewskiego dał impuls Niemcom do ataków na ludność polską, które doprowadziły do wystąpienia przeciw okupantom. 8 stycznia 1919 roku wyzwolone obszary przejmuje Naczelna Rada Ludowa. Wojskami powstańczymi dowodzi mjr Stanisław Taczak, a od 16 stycznia generał Józef Dowbór-Muśnicki. W połowie stycznia Niemcy przystąpili do kontrofensywy, jednak na tereny Wielkopolski rozciągnięto warunki rozejmu z 11 listopada 1918 roku. Walki ustały 16 lutego 1919 roku, a o losie Wielkopolski miała rozstrzygnąć konferencja pokojowa.

Dowiedz się więcej

1 Wojny polsko-szwedzkie (do 1635 roku)
2 Wielka wojna 1409-1411
3 Powstanie krakowskie 1846 i Wiosna Ludów na ziemiach polskich

Komentarze
artykuł / utwór: Odrodzenie niepodległego państwa polskiego – X-XII 1918

Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)

Imię:
E-mail:
Tytuł:
Komentarz:

Historia Polski / Odrodzenie niepodległego państwa polskiego – X-XII 1918