klp.plLiczyli się polscy rekruci zmobilizowani do armii walczących stron. Odezwa wydana do Polaków przez Niemcy i Austro-Węgry była bardzo ogólnikowa. Najdalej idącą deklarację złożył z kolei głównodowodzący rosyjski – Mikołaj Mikołajewicz – który wspomniał o zjednoczeniu wszystkich ziem polskich pod carskim berłem. Słowa te spowodowały wzrost poparcia w Królestwie dla opcji prorosyjskiej i Narodowej Demokracji.
| Odezwa wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza,do Polaków, wydana w Sankt Petersburgu 14 VIII 1914 roku Polacy! Wybiła godzina, w której przekazane Wam marzenie ojców i dziadów Waszych ziścić się może. Przed półtora wiekiem żywe ciało Polski rozszarpano na kawały, ale dusza jej nie umarła. Żyła ona nadzieją, że nadejdzie godzina zmartwychwstania dla Narodu Polskiego i dla pojednania się braterskiego z Wielką Rosją. Wojsko rosyjskie niesie Wam błogą wieść owego pojednania. Niechaj się zatrą granice, rozcinające na części Naród Polski. Niechaj Naród Polski połączy się w jedno ciało pod berłem Cesarza Rosyjskiego. Pod berłem tym odrodzi się Polska, swobodna w swej wierze, języku i samorządzie. Jednego tylko Rosja spodziewa się po Was. Takiego samego poszanowania praw ludów, z którymi związały Was dzieje. Z sercem otwartym, z ręką po bratersku wyciągniętą, kroczy na Wasze spotkanie Wielka Rosja. Wierzy ona, iż nie zardzewiał miecz, który poraził wroga pod Grunwaldem. Od brzegów Oceanu Spokojnego do Mórz Północnych ciągną hufce rosyjskie. Zorza nowego życia dla Was wchodzi. Niech zajaśnieje na tej jutrzni znamię Krzyża, godło męki i zmartwychwstania ludów. Zwierzchni Wódz Naczelny, Jenerał adiutant Mikołaj |
W listopadzie 1914 endecy utworzyli Komitet Narodowy Polski (KNP) aspirujący do reprezentowania całego narodu wobec Rosji i państw sprzymierzonych. Nie dostał jednak pozwolenia na utworzenie większych polskich oddziałów, dlatego skupił się na działalności społeczno-obywatelskiej. Pod patronatem tej organizacji zaczęto tworzyć w Puławach ochotnicze oddziały zwane Legionem Puławskim. Walczył on od marca 1915 roku na froncie pod Iłżą, w kolejnych miesiącach przeciw ofensywie austriackiej. Po zdziesiątkowaniu w sierpniu połączył się z polskimi ułanami i oddziałami strzeleckimi i wszedł w skład Polskiej Brygady Strzeleckiej, biorąc m.in. udział w ofensywie Brusiłowa w lipcu 1916 roku.
Z kolei Józef Piłsudski na czele oddziałów strzeleckich – I Kadrowa Kompania - wkroczył 6 sierpnia na Kielecczyznę, nie spotykając się jednak z szerszym poparciem. Rozgoryczone niepowodzeniem władze austriackie zażądały rozwiązania oddziałów lub wcielenia do armii. Nie doszło do tego wskutek pertraktacji i powołania 16 sierpnia 1914 roku w Krakowie Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) - „najwyższej instancji w zakresie wojskowej, skarbowej i politycznej organizacji sił polskich” - która rozpoczęła tworzenie Legionów Polskich (Zachodniego i Wschodniego) u boku armii austriackiej. Oddziały strzeleckie początkowo utworzyły 1. Pułk Piechoty Legionów, a następnie I Brygadę Legionów. Piłsudski publicznie zadeklarował się jako zwolennik trializmu - utworzenia po wojnie państwa austro-węgiersko-polskiego. Po roku Legiony liczyły już trzy brygady i około 25 tysięcy żołnierzy. Na terenach zaboru rosyjskiego utworzono z kolei Polską Organizację Wojskową (POW).Legiony, dzięki męstwu walczących, zasłużyły się w walkach przeciwko Rosji. We wrześniu 1914 roku I Brygada walczyła na terenach Królestwa, w październiku brała udział w nieudanej próbie zdobycia Warszawy. Kolejne miesiące także uczestniczyła w bojach (grudzień 1914 – kilkudniowa bitwa pod Łowczówkiem nad Dunajcem), by w maju 1915 roku wziąć udział w ofensywie wypierającej wojska rosyjskie z terenów Królestwa Polskiego. II Brygada walki toczyła w Karpatach - na Bukowinie i Besarabii - broniąc przełęczy karpackich. Dowodził nią generał Józef Haller. III Brygada brała udział w walkach latem 1915 roku (bitwa pod Jastkowem). Jesienią 1915 roku wszystkie brygady znalazły się na Wołyniu. Latem kolejnego roku toczyły zacięte boje z wojskami rosyjskimi, które uderzyły w ramach ofensywy dowódcy – Brusiłowa (bitwa pod Kostiuchnówką).
Sprawa polska zaczęła odgrywać większą rolę po zajęciu przez wojska niemieckie i austriackie terenów zaboru rosyjskiego latem 1915 roku. 1 sierpnia 1915 roku premier Rosji zapowiedział przyznanie Polsce autonomii (własne życie narodowe, kulturalne i ekonomiczne), a w Dumie odbyła się owacja na cześć „rycerskiego, szlachetnego, wiernego” narodu polskiego, zaś 19 sierpnia kanclerz Rzeszy oświadczył, że na terenach wyzwolonych przez wojska cesarskie Polska będzie mogła cieszyć się życiem narodowym.
Realnym świadectwem zmiany podejścia do sprawy polskiej było otwarcie w Warszawie polskiego uniwersytetu oraz politechniki w listopadzie 1915 roku, a także zgoda na istnienie polskiego samorządu miejskiego. Piłsudski uzależnił dalszą rozbudowę Legionów Polskich od wyraźnej deklaracji Niemiec i Austrii w sprawie niepodległości państwa polskiego, odmiennego zdania była Naczelny Komitet Narodowy (m.in. Władysław Sikorski, szef Departamentu Wojskowego) pragnący rozbudowywać formacje wojskowe. Dowódca I Brygady wstrzymał werbunek do legionów, a utworzony w grudniu Centralny Komitet Narodowy domagał się utworzenia rządu i powołania wojska polskiego. W lipcu 1916 roku Piłsudski złożył dymisję z kierownictwa I Brygadą. W związku ze zwycięstwem państw centralnych plany Narodowej Demokracji przestały być realne. Roman Dmowski z Rosji wyjechał do Anglii, by tam szukać poparcia dla idei niepodległej Polski.
W związku z brakiem nadziei na podpisanie pokoju z Rosją i wyczerpywanie się rekrutów Niemcy zdecydowały się na zagwarantowanie państwu polskiemu niepodległości. 12 sierpnia 1916 roku w Wiedniu podpisano porozumienie mówiące o warunkach odbudowania polskiej państwowości. Nie określono ściśle jego granic, miało być królestwem konstytucyjnym funkcjonującym pod kuratelą Niemiec.
Manifest cesarzy – akt 5 listopada – Austrii i Niemiec – proklamujący powstanie Królestwa Polskiego „z ziem wydartych panowaniu rosyjskiemu” został ogłoszony 5 listopada 1916 roku.
| Proklamacja aktu z dnia 5 listopada 1916 roku Przyjęci niezłomną ufnością w ostateczne zwycięstwo ich broni i życzeniem powodowani, by ziemie polskie, przez waleczne ich wojska ciężkimi ofiarami panowaniu rosyjskiemu wydarte, do szczęśliwej wywieść przyszłości, Jego Cesarska i Królewska Mość, Cesarz Austrii i Apostolski Król Węgier, oraz Jego Cesarska Mość Cesarz Niemiecki, ułożyli się, by z ziem tych utworzyć państwo samodzielne z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem. Dokładniejsze oznaczenie granic zastrzega się. Nowe Królestwo znajdzie w łączności z obu sprzymierzonymi mocarstwami rękojmie, potrzebne do swobodnego sił swych rozwoju. We własnej armii nadal żyć będą pełne sławy tradycje wojsk polskich dawniejszych czasów i pamięć walecznych polskich towarzyszy broni we wielkiej obecnej wojnie. Jej organizacja, wykształcenie i kierownictwo uregulowane będą we wspólnym porozumieniu. |
| Sprzymierzeni monarchowie, biorąc należyty wzgląd na ogólne warunki polityczne Europy, jako też na dobro i bezpieczeństwo własnych krajów i ludów, żywią niepłonną nadzieję, że obecnie spełnią się życzenia państwowego i narodowego rozwoju Królestwa Polskiego. Wielkie zaś od zachodu z Królestwem Polskim sąsiadujące mocarstwa z radością ujrzą u swych granic wschodnich wskrzeszenie i rozkwit wolnego, szczęśliwego i własnym narodowym życiem cieszącego się państwa. Z Najwyższego Rozkazu Jego Cesarskiej i Królewskiej Mości, Cesarza Austrii i Apostolskiego Króla Węgier Kuk Jeneralny Gubernator Wojskowy |
Wywołał on również reakcję naciskanej przez Anglię i Francję Rosji – Mikołaj II w noworocznym rozkazie dla wojska obiecywał „stworzenie Polski wolnej, złożonej z wszystkich trzech części, dotąd rozdzielonych”. Głównym powodem powrotu na arenę międzynarodową sprawy polskiej było to, po której stronie staną Polacy w europejskich zmaganiach. O sprawie polskiej wspomniał także w swoim orędziu do Senatu prezydent Stanów Zjednoczonych – Woodrow Thomas Wilson. 22 stycznia 1917 roku oświadczył, że przedstawiciele obu walczących stron są zgodni co do utworzenia Polski zjednoczonej i niezależnej: „Mężowie stanu wszędzie są zgodni, iż powinna powstać zjednoczona, niezawisła i autonomiczna Polska”.
Po deklaracji państw centralnych Piłsudski zaczął silniej naciskać na powołanie polskiego dowództwa podlegającego narodowemu rządowi. W styczniu 1917 roku powołano Tymczasową Radę Stanu, w której skład weszli aktywiści (ugrupowania popierające odbudowę Polski w oparciu o państwa centralne), jednak wciąż władze pruskie nalegały na utworzenie oddziałów podległych niemieckiemu dowództwu. Zapanował impas, a sytuację niezadowolenia dodatkowo podsycało bezrobocie, brak żywności, grabieże obcych wojsk, szerzące się choroby.
Nadzieję na zmianę przyniosła abdykacja Mikołaja II w Rosji (15 marca 1917 roku) i przejęcie rządów przez Rząd Tymczasowy (rewolucja lutowa). Z rewolucjonistami utożsamiało się wielu Polaków przebywających w Rosji nie z własnej woli, licząc na wolność dla Rosjan i niepodległość Polski. O ile Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich w orędziu do narodu polskiego w pełni poparła prawo Polski do pełnej niepodległości, o tyle Rząd Tymczasowy w odezwie z 30 marca 1917 roku wspominał o zjednoczeniu i niepodległości Polski, ale pod warunkiem sojuszu wojskowego z Rosją i potwierdzeniu tych praw przez przyszły parlament.
| Odezwa Rządu Tymczasowego Rosji z 29 marca 1917 roku Bracia Polacy. Nadchodzi i dla was chwila zasadniczej decyzji. Wolna Rosja wzywa was do szeregów bojowników o wolność ludów. Po zrzuceniu jarzma naród rosyjski przyznaje bratniemu narodowi polskiemu pełnię prawa określenia swego losu przez swoją własną wolę. Wierny porozumieniom ze Sprzymierzonymi, wierny wspólnemu z nimi planowi walki z wojującym germanizatorem, Rząd Tymczasowy uważa stworzenie niezawisłego państwa, utworzonego ze wszystkich ziem zamieszkanych w większości przez ludność polską, za pewną rękojmię trwałego pokoju w przyszłej odnowionej Europie. Połączone z Rosją wolnym sojuszem wojskowym państwo polskie będzie mocną tamą w stosunku do nacisku mocarstw centralnych na Słowiańszczyznę. Wyzwolony i zjednoczony naród polski sam określi swój ustrój państwowy, wypowiadając swą wolę poprzez Zgromadzenie Konstytucyjne, zwołane w stolicy Polski i wybrane przez głosowanie powszechne (...) |
Deklaracje o utworzeniu państwa polskiego nowych władz w Rosji pozwoliły aliantom bardziej zaangażować się w sprawę polską. We Francji zaczęła być organizowana armia polska, a werbunek do niej był prowadzony także na terenie Stanów Zjednoczonych. W styczniu 1918 uformowano 1 Pułk Strzelców Polskich we Francji, który walczył na froncie zachodnim. Zwierzchnictwo nad wojskiem polskim przejął utworzony w Lozannie 15 sierpnia 1917 roku Komitet Narodowy Polski kierowany przez Romana Dmowskiego, który wkrótce został uznany przez państwa alianckie za „oficjalną organizację polską”.
W kraju, w związku z wybuchem rewolucji, Piłsudski stopniowo zmieniał swoją orientację. Na drodze do niepodległości Polski nie stała już Rosja, ale Niemcy i Austria. Pretekstem do zerwania z państwami centralnymi była odmowa złożenia nowej przysięgi przez legionistów (odmówiła I i III Brygada) na wierność armiom państw centralnych (kryzys przysięgowy). 22 lipca 1917 roku Piłsudskiego aresztowano, a następnie osadzono w Magdeburgu. Legionistów z zaboru rosyjskiego umieszczono w obozach jenieckich, zaś z zaboru austriackiego wcielono do tamtejszej armii i wysłano na front włoski.
12 września 1917 roku dwaj cesarze powołali w Warszawie nowy organ – Radę Regencyjną - w której skład weszły osoby nieskłonne do szybkich działań – książę Zdzisław Lubomirski, arcybiskup Aleksander Kakowski i hrabia Józef Ostrowski. Jej rolę negowało polskie społeczeństwo. Do wybuchu rewolucji październikowej w Rosji wśród Polaków zyskiwać na znaczeniu zaczęły poglądy Narodowej Demokracji, jednak przejęcie władzy 7 listopada 1917 roku przez niechętnych narodowcom bolszewików przekreśliło te plany. Wojna domowa, która w wyniku tego wybuchła pogrążyła kraj w chaosie, co dało Polakom możliwość skupienia się na niepodległości, a także umożliwiło aliantom uwolnienie się od wcześniejszych zobowiązań pozostawiających kwestię polską w rękach Rosji.
8 stycznia 1918 roku prezydent Wilson w programie pokojowym zapisał w punkcie trzynastym, że powinno się odrodzić niepodległe państwo polskie, zamieszkane przez polską ludność i mające „wolny i bezpieczny dostęp do morza”:
| Z orędzia Woodrowa Wilsona Punkt 13. Winno być utworzone Państwo Polskie, obejmujące terytoria zamieszkałe przez ludność niewątpliwie polską; będzie mu zapewniony wolny dostęp do morza; jego niezawisłość polityczna i gospodarcza, jego całość terytorialna winny być zagwarantowane przez umowy międzynarodowe. |
Powstanie Polski stało się konieczne by z jednej strony powstrzymać falę komunizmu ze wschodu, a także przeciwdziałać dążeniom rewizjonistycznym Niemiec na zachodzie. Kształt granic miał zależeć przede wszystkim od rozwoju rewolucji w Rosji, rozmiaru zwycięstwa Ententy nad państwami centralnymi i samego zaangażowania Polaków.
W narodzie najsilniejsze były dwa obozy polityczne – niepodległościowa lewica, za którą stało wojsko i poparcie warstw ludowych oraz narodowcy, którzy z kolei mieli poparcie państw Ententy. Dodatkowo niezadowolenie Polaków wywołało podpisanie 9 lutego 1918 roku traktatu brzeskiego - między Niemcami i Austrią a Ukraińską Republiką Ludową. Odrywał on od Królestwa Chełmszczyznę i część Podlasia na rzecz Ukraińców. W tajnej klauzuli tego dokumentu Austro-Węgry zobowiązywały się do wyodrębnienia Galicji Wschodniej wraz ze Lwowem i Przemyślem jako osobnego (autonomicznego) kraju koronnego monarchii. Strajki i protesty zorganizowano zarówno na ziemiach polskich, jak i w Wiedniu oraz Berlinie, zbuntowały się oddziały polskie w armii austriackiej (II Brygada).
Polska Organizacja Wojskowa planowała przygotować wybuch powstania i oswobodzić kraj z wojsk państw centralnych. Plany te skorygowało podpisanie pokoju w Brześciu pomiędzy Niemcami a Rosją 3 marca 1918 roku. Konwent „A”, najważniejsza komórka w zhierarchizowanym systemie kierownictwa zbudowanym przez Piłsudskiego, dążyła do porozumienia w sprawach wojskowych z wywiadem francuskim, jednak ten skierował ich do narodowców i Komitetu Narodowego Polskiego – czyli ich przeciwników politycznych. Żadna ze stron nie chciała kompromisu – niepodległościowa lewica miała przewagę wojskową i polityczną w zaborze rosyjskim, zaś narodowi demokraci w zaborze pruskim oraz poparcie państw Ententy. Dodatkowo atutem endecji miała być tworzona we Francji armia, nad która dowództwo przekazano generałowi Józefowi Hallerowi.
3 czerwca 1918 roku na konferencji międzysojuszniczej w Wersalu ustalono, w obliczu wydarzeń rosyjskich, że: „utworzenie Polski zjednoczonej, niepodległej, z dostępem do morza, stanowi jeden z warunków trwałego i sprawiedliwego pokoju oraz przywrócenia panowania prawa w Europie”. Jednym z ostatnich międzynarodowych aktów w polskiej sprawie był dekret Rady Komisarzy Ludowych RSRR z 29 sierpnia 1918 roku o anulowaniu traktatów rozbiorowych.
7 października 1918 roku Rada Regencyjna (utworzona 7 września 1917 roku przez cesarzy Niemiec i Austrii) w obliczu klęsk państw centralnych wydała manifest do narodu polskiego proklamujący „utworzenie niepodległego państwa, obejmującego wszelkie ziemie polskie, z dostępem do morza”. Oparty on został na trzynastym punkcie z planu pokojowego amerykańskiego prezydenta. Akt ten nie spotkał się z przychylnością społeczeństwa polskiego, które pamiętało uległą wobec Niemców politykę Rady. Manifest poparła endecja, widząca szansę na zdobycie władzy, a także realiści. 23 października 1918 roku prezes Koła Międzypartyjnego – Józef Świeżyński stanął na czele nowego rządu, który zdominowali narodowcy. Polacy, niechętni Radzie Regencyjnej, źle przyjęli utworzenie nowego rządu, dlatego ten 3 listopada 1918 roku wydał manifest detronizujący Radę i zaproponował współpracę socjalistom i ludowcom. Na ten ruch Rada odpowiedziała dymisją rządu, którą ten przyjął.
W Galicji w związku z rozpadem monarchii austro-węgierskiej 28 października 1918 roku w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna (pierwszy polski rząd dzielnicowy), na czele której stanął lider PSL „Piast” – Wincenty Witos, popierana przez wszystkie ugrupowania galicyjskie. Nowy organ zabrał się za likwidowanie administracji austriackiej, w nocy z 30 na 31 października zdobyto w stolicy Małopolski koszary i przejęto władzę cywilną oraz wojskową w mieście. Zaczęto tworzyć polskie wojsko i wkrótce Galicja Zachodnia została przez Austriaków opuszczona. Z kolei w Galicji Wschodniej wybuchły walki z Ukraińcami. W nocy z 31 października na 1 listopada usiłowali oni zdobyć Lwów, który broniły nieliczne oddziały oraz ludność cywilna („orlęta lwowskie”).
W Królestwie Polskim, w którym formalnie rządziła Rada Regencyjna, w nocy z 6 na 7 listopada Konwent Organizacji „A” (zwolennicy Piłsudskiego) powołali w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej. Premierem został Ignacy Daszyński, zaś członkami socjaliści i ludowcy (PPS, PPSD, PSL „Wyzwolenie”). 7 listopada ogłosił on Manifest o przejęciu władzy do utworzenia Sejmu. Wprowadzał podstawowe swobody obywatelskie oraz postępowe ustawodawstwo socjalne, z ośmiogodzinnym dniem pracy na czele. Zapowiedział także reformę rolną, nacjonalizację gospodarki, demokratyzację ustroju politycznego, wprowadzenie powszechnego, bezpłatnego i świeckiego nauczania. Piłsudczycy w oparciu o rząd planowali przeprowadzenie powstania ludowego przeciw Niemcom. 10 listopada (dzień po abdykacji cesarza Wilhelma II i przejęciu władzy w Berlinie przez socjalistów ) Rada Żołnierska garnizonu warszawskiego przejęła dowództwo w swe ręce i zwróciła się do przybyłego z Magdeburga Józefa Piłsudskiego w sprawie wycofania oddziałów okupacyjnych. Dzięki zawartemu 11 listopada porozumieniu udało się uniknąć starć, szczególnie, że tego dnia Niemcy podpisały w Compiẻgne we Francji bezwarunkową kapitulację.
W zaborze pruskim także doszło do wystąpień przeciw zaborcy. Inicjatywę przejął związany z narodowcami Centralny Komitet Obywatelski, który powstał w lipcu 1918 roku, współpracujący z paryskim Komitetem Narodowym Polski Dmowskiego. 10 listopada Centralny Komitet Obywatelski ujawnił się i przystąpił do tworzenia rad ludowych, na których czele stanęła Naczelna Rada Ludowa.
Dowiedz się więcej
1 Działalność zjednoczeniowa Władysława Łokietka
2 Wielka wojna 1409-1411
3 Reformacja w Polsce w XVI wieku i unia brzeska
2 Wielka wojna 1409-1411
3 Reformacja w Polsce w XVI wieku i unia brzeska
Komentarze
artykuł / utwór: Sprawa polska podczas pierwszej wojny światowej
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)