klp.plPo stłumieniu ruchów rewolucyjnych w 1849 roku wobec ziem polskich wzmożono represje. Zanikły także organizacje konspiracyjne. Na emigracji najtrudniejsza sytuacja była we Francji, gdzie niechętny polskim emigrantom cesarz Napoleon III (od 1852 roku) ograniczył zasiłki dawnym uchodźcom, a nowym zabronił wstępu do Francji. Centralizacja TDP przeniosła się do Londynu, zaś niezależne od Centralizacji „Koło” szukało porozumienia z Napoleonem III. Nadzieję na niepodległość wzbudziła wśród Polaków wojna krymska. W Turcji Adam Czartoryski zaczął organizować polski legion (do Konstantynopola pojechał m.in. Adam Mickiewicz). Zorganizowana na Bałkanach polska dywizja nie wzięła udziału w walkach. Francja i Wielka Brytania instrumentalnie potraktowały polski udział w wojnie, a w traktacie pokojowym z Rosją z 1856 roku o Polsce nikt nie wspomniał.
„Wiosna posewastopolska”
Klęska Rosji, mimo iż nie zmieniła sytuacji geopolitycznej na terenach polskich spowodowała, że także na ziemie zaboru rosyjskiego dotarła „wiosna posewastopolska”, czyli liberalizacja życia społecznego. Nowy car Aleksander II nie godził się na autonomię Polski (wypowiedział słynne słowa „żadnych marzeń, panowie, żadnych marzeń. Szczęście wasze zamyka się tylko w zupełnym zespoleniu z Rosją.”), jednak dzięki amnestii mogli powrócić do kraju uczestnicy powstania listopadowego, namiestnika Paskiewicza zastąpił Michał Gorczakow, a w 1857 roku utworzono w Warszawie Akademię Medyko-Chirurgiczną. W kolejnym roku założono Towarzystwo Rolnicze, którego członkowie zyskali zaufanie społeczeństwa i stali się jego realnymi reprezentantami (przewodził im przywódca klemensowczyków Andrzej Zamoyski). Inne grupy społeczeństwa o zapatrywaniach liberalno-demokratycznych także świadome były przeprowadzenie niezbędnych reform społeczno-gospodarczych (m.in. równouprawnienie Żydów, uwłaszczenie chłopów, zniesienie pańszczyzny, rozbudowa oświaty, wprowadzenie instytucji samorządowych). Oprócz postulowanych zmian politycznych na ziemiach zaboru rosyjskiego dostrzec można było przyspieszony wzrost gospodarczy – reformy w rolnictwie, oczynszowanie chłopów, korzystny zbyt towarów przemysłowych do cesarstwa po zniesieniu w 1851 roku granicy celnej, a także powstałe połączenia kolejowe – z Berlinem i Petersburgiem. W warszawskim społeczeństwie wytworzyła się grupa „organiczników”, którzy przed wybuchem powstania pragnęli by społeczeństwo było oświecone, dojrzałe i świadome swej narodowość (ironicznie nazywani byli „millenerami” - zarzucano im, że odkładają uzyskanie niepodległości na tysiąc lat). Przeciwna im była młodzież, drobnomieszczaństwo i ubożejąca szlachta – zwolennicy zbrojnego powstania. W połowie lat pięćdziesiątych zaczęły pojawiać się koła spiskowców, na których szczególnie mobilizująco podziałała wiadomość o zjednoczeniu Włoch. Uformowały się w związku z tym dwie orientacje polityczne - „czerwonych” (oficerowie, młodzież, członkowie tajnych organizacja) oraz „białych” (członkowie Towarzystwa Rolniczego, burżuazja, „millenerzy”).
Wystąpienia przeciw rosyjskiemu zaborcy
Na początku lat sześćdziesiątych rozpowszechniła się organizacja pokojowych manifestacji patriotycznych. Pierwsza związana była z pogrzebem wdowy po generale Sowińskim z powstania listopadowego. Kolejnym manifestacjom organizowanym przez studentów towarzyszyły pieśni patriotyczne i religijne (np. z okazji trzydziestej rocznicy wybuchu powstania listopadowego, nabożeństwa za trzech wieszczów).
W lutym 1861 roku manifestacja poparła obradujące Towarzystwo Rolnicze do doprowadzenia do końca przyjęcia uchwały o zniesieniu pańszczyzny i uwłaszczeniu włościan. 25 lutego z okazji rocznicy bitwy pod Olszynką Grochowską zorganizowano manifestację, która jednak nie dotarła do obradującego Towarzystwa. Do kolejnej manifestacji maszerującej w stronę Zamku Królewskiego doszło 27 lutego 1861 roku – wojsko otworzyło do uczestników ogień, zabijając pięciu demonstrantów. Do wyciszenia powstańczego napięcia przyczyniło się zamożne mieszczaństwo i inteligencja, które utworzyły Delegację Miejską, a także zgoda namiestnika na uroczysty pogrzeb poległych w wystąpieniach Warszawiaków. Miesiąc po wystąpieniach carat przywrócił Komisję Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, na czele której stanął nastawiony kompromisowo do Rosji margrabia Aleksander Wielopolski. Zapowiedziano przywrócenie Rady Stanu oraz utworzenie samorządu miejskiego i wiejskiego.
Wielopolski doprowadził do rozwiązania Delegacji Miejskiej, straży obywatelskiej i Towarzystwa Rolniczego, pragnąc zlikwidować konkurencyjne ośrodki władzy. Warszawiacy zorganizowali kolejną manifestację 8 kwietnia 1861 roku. Tym razem śmierć poniosło stu demonstrantów, co spowodowało zaprzestanie wystąpień. Nie przestano jednak wyrażania sprzeciwu. Organizowano nabożeństwa „za pomyślność ojczyzny” i za poległych, kobiety nosiły konfederatki i stroje narodowe, ograniczając biżuterię do skromnych ozdób o charakterze narodowym, bojkotowano oficjalne święta, zaś w święta narodowe w oknach stawiano świeczki. Działa te sprzyjały zmianom postaw ugodowych. Radykalizowali się także chłopi na wieść o dekrecie uwłaszczeniowym w cesarstwie. Rosja została zmuszona do zamiany pańszczyzny na czynsz. Burżuazja i ziemiaństwo dążyły do ugody z carem, ten jednak 14 października 1861 roku wprowadził stan wojenny i dokonał masowych aresztowań uczestników nabożeństw, Wielopolski podał się do dymisji, zaś nowy biskup Zygmunt Feliński potępił „nabożeństwa za ojczyznę”.
Umocnienie stronnictw politycznych
Po wprowadzeniu stanu wojennego rozpoczęto budowę silnej siatki konspiracyjnej podlegającej jednemu zwierzchnictwu. W październiku 1861 roku powołano Komitet Miejski w Warszawie gromadzący radykalnych „czerwonych”. Komitet rozwijał działalność na terenie całego Królestwa dzięki związkowi kilkuset oficerów wojska rosyjskiego (połowa to Polacy) dążącego do obalenia caratu. W marcu 1862 roku do Komitetu wstąpił kapitan Jarosław Dąbrowski (kierował równocześnie tajna organizacją oficerów rosyjskich w Królestwie) i zaczął organizować wytwórnie broni, drukarnie, komórki wywiadu. W maju Komitet przekształcił się w Komitet Centralny Narodowy, a w jego skład weszli zarówno liberałowie, jak i liberałowie połączeni ideą zbrojnej walki o niepodległość.
„Biali” (Andrzej Zamoyski, Leopold Kronenberg) odrzucali ugodę z caratem, jednak nie popierali powstania zbrojnego w obawie przed przegraną i represjami, w grudniu 1861 roku powołali własny konspiracyjny organ kierowniczy – pięcioosobową Dyrekcję Wiejską. Mieli za zadanie opanować opinię krajową i konspirację. Postulowali odłożyć plany powstania zbrojnego i skupić się na pracy organicznej, a uwłaszczenie przeprowadzić tylko za pełnym odszkodowaniem.
Wiosną 1862 roku namiestnikiem został liberał – wielki książę Konstanty Mikołajewicz, zaś na czele Rządu Cywilnego – zwolennik pracy organicznej – margrabia Aleksander Wielopolski. Polityk zaczął przeprowadzać niezbędne reformy: ogłosił powszechne oczynszowanie (czerwiec 1862), doprowadził do równouprawnienia Żydów, do administracji weszli polscy urzędnicy. Przywrócił także polskość szkolnictwa, reaktywował uniwersytet w Warszawie – Szkoła Główna, zapowiedział stworzenie bezpłatnych szkół elementarnych. Jego propozycje stopniowego odzyskiwania autonomii spotkały się z niechęcią społeczeństwa, które pragnęło pełnej autonomii Królestwa i przyłączenia do niego Litwy, Podola i Wołynia.
Dowiedz się więcej
Komentarze
artykuł / utwór: Sytuacja międzynarodowa i krajowa przez wybuchem powstania styczniowego
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)