Powstanie kościuszkowskie i trzeci rozbiór Polski

Okoliczności wybuchu powstania kościuszkowskiego

Patrioci, z których część musiała opuścić kraj po przejęciu władzy przez targowiczan planowali zbrojne powstanie. Ośrodek w Saksonii wysłał na początku 1793 roku do Paryża misję z Tadeuszem Kościuszką na czele by przekonać tamtejszy rząd o demokratycznym charakterze przyszłego powstania i prosić o poparcie dla niepodległości Polski w rokowaniach z państwami koalicji. Rozmowy nie przyniosły konkretnych rezultatów. W lutym 1794 roku do Paryża udał się działacz mieszczański - Franciszek Barss, jednak i jego misja nie powiodła się, ponieważ francuskie władze krytykowały szlachecki charakter powstania i osobę Kościuszki na jego czele. Nawet po wybuchu insurekcji kościuszkowskiej Rzeczpospolita nie otrzymała choćby formalnego wsparcia od Francuzów, zaś kontakty z rewolucjonistami posłużyły do oskarżenia Polski o szerzenie „zarazy francuskiej„.

Pozostali w kraju zwolennicy reform i Konstytucji po sejmie grodzieńskim zaczęli rozwijać działalność spiskową służącą przygotowaniu powstania (sprzysiężenie zmierzające do zbrojnego powstania zawiązano już w maju 1793 roku). Różne były koncepcje przyszłego buntu. Część działaczy opowiadała się za ewolucyjnym wprowadzaniem zasad Konstytucji 3 Maja, bardziej radykalni dawni współpracownicy Kuźnicy Kołłątajowskiej (młodzi oficerowie, radykalni mieszczanie) domagali się obalenia króla i wprowadzenia w Polsce republiki. Wszyscy wierzyli w siłę całego społeczeństwa pozwalającą pokonać zaborców. Na przywódcę powstania wybrano pochodzącego z średniozamożnej szlachty, bohatera walk o niepodległość Stanów Zjednoczonych, generała Tadeusza Kościuszkę. W związku z brakiem gotowości powstańców na jesieni 1793 roku odroczono termin wybuchu insurekcji. Wybuch i pierwsze tygodnie insurekcji kościuszkowskiej

Datę wybuchu powstania kościuszkowskiego przyspieszyła zapowiedź ambasadora rosyjskiego Josifa Igelstr�ma w Warszawie redukcji połowy polskiego wojska. Akcję te zaplanowano na 1 i 15 marca 1794 roku. Ponadto obawiano się wykrycia i aresztowania spiskowców. 12 marca dowódca wielkopolskiej brygady kawalerii narodowej - Antoni Madaliński - odmówił redukcji wojska i ruszył na czele 1200 żołnierzy spod Ostrołęki w stronę Krakowa. Na polecenie Igelstr�ma w celu zniszczenia buntownika garnizon rosyjski opuścił 23 marca Kraków.

Na wieść o tym 24 marca 1794 roku Tadeusz Kościuszko ogłosił na Rynku w Krakowie Akt powstania. Akt zakładał, że Kościuszko stawał się Najwyższym Naczelnikiem Sił Zbrojnych Narodowych i posiadał dyktatorską władzę (miało to zapobiec niekontrolowanym wybuchom społecznym). Naczelnik powołał także Komisję Porządkową jako władzę wykonawczą województwa krakowskiego. Jako cel powstania uznano „uwolnienie Polski od obcego żołnierza, przywrócenie i zabezpieczenie całości jej granic”, zaś jego hasłem była: „Wolność, Całość i Niepodległość". Akt zakładał również rekrutację chłopów do wojska (ok. 2 tysięcy - rekrut „dymowy”). Wraz z wojskiem Madalińskiego Kościuszko stał na czele czterotysięcznego wojska, występując przeciw dwóm największym armiom w Europie. Podjął próbę przebicia się do Warszawy.

4 kwietnia Kościuszko odniósł dzięki działaniu z zaskoczenia sukces pod Racławicami, pokonując rosyjski korpus generała Aleksandra Tormasowa. Bitwa ta miała znaczenie szczególnie ideologiczne, zwłaszcza, ze wyróżnili się w niej kosynierzy (oddziały chłopskie uzbrojone w kosy). Atak chłopów na armaty zakończył bitwę zmuszając wroga do odwrotu (chłop Bartos w nagrodę za odwagę na polu bitwy został mianowany oficerem i otrzymał nazwisko Głowacki). Dodatkowo na przełomie marca i kwietnia do oddziałów Kościuszki przyłączyły się wojska z Lubelszczyzny i Wołynia.

Kolejnym ważnym wydarzeniem był wybuch powstania w Warszawie 17 kwietnia 1794 roku, na czele którego stanął bogaty mieszczanin - Jan Kiliński. W dwudniowych walkach mieszczanie pokonali silny garnizon rosyjski, zmusili do ucieczki Igelstr�ma, a władzę w stolicy przejęła Rada Zastępcza Tymczasowa Księstwa Mazowieckiego. Król stał się zakładnikiem powstańców. 24 kwietnia najbardziej radykalni powstańcy założyli klub jakobinów, zwolenników haseł rewolucji francuskiej, nawołujących do oparcia powstania na całym narodzie. Po drugiej stronie stanęli umiarkowani powstańcy, którzy w porozumieniu z królem poparli na stanowisku prezydenta Warszawy Ignacego Wyssogotę-Zakrzewskiego.

Powstanie wybuchło również na Lubelszczyźnie i na Litwie, gdzie nocą z 22 na 23 kwietnia spiskowcy pod wodzą pułkownika Jakuba Jasińskiego rozbroili rosyjski garnizon w Wilnie, powołali Radę Najwyższą Księstwa Litewskiego z Jasińskim jako Naczelnikiem Siły Zbrojnej na Litwie. W związku z radykalizmem powstańców, zabiegając o jedność władz pod koniec maja zlikwidował Radę litewską.

Uniwersał Połaniecki

7 maja 1794 roku w celu rozszerzenia insurekcji kościuszkowskiej na całe społeczeństwo, także warstwę włościan (chłopów), Tadeusz Kościuszko jako dyktator wydał Uniwersał Połaniecki (wojska Kościuszki stacjonowały w okolicach Połańca). Akt ten regulował ekonomiczną i społeczną sytuację stanu szlacheckiego. Przede wszystkim znosił przywiązanie chłopów do ziemi, jeśli spłacili długi i podatki wobec właścicieli. Ich prawa do uprawy gruntów zostały umocnione.

Zlikwidowana została także sądowa władza panów nad chłopami - strony te stawały się sobie równe a ich zatargi miały się rozgrywać przed sądem tzw. dozorcy (wyższa instancja sąd komisji porządkowej). Ponadto uniwersał zmniejszał wymiar pańszczyzny (w niektórych wypadkach o połowę), a chłopi, którzy wzięli udział w pospolitym ruszeniu, mieli zawieszone pańszczyźniane obowiązki. Uniwersał z jednej strony spotkał się z odrzuceniem przez szlachtę, z drugiej nie wzbudził wśród chłopów oczekiwanego entuzjazmu. Jego zasady pod koniec trwania powstania zostały cofnięte.

Uniwersał połaniecki 7 maja 1794 rok
(...) Odbieram ustawicznie skargi od żołnierzy i rekrutów, że żony ich i dzieci nie tylko, że żadnego osłodzenia nie mają, ale za to prawie, że służą Rzeczypospolitej ich mężowie i ojcowie, wystawieni są na największe uciążliwości. (...)Ale ludzkość, sprawiedliwość i dobro Ojczyzny wskazuje nam łatwe i pewne środki, przez które podstępom złości domowej lub zagranicznej intrygi zapobiec możemy. Rzeknijmy, że lud nie dopiero zostaje pod opieką Rządu Krajowego, że uciśniony człowiek ma gotową ucieczkę do Komisji Porządkowej swego województwa, że cięmiężyciel, prześladowca obrońców kraju jako nieprzyjaciel i zdrajca Ojczyzny karany będzie.(...)Zalecam przeto Komisją Porządkowym Województw i Ziem w całym kraju, aby następujące zarządzanie do wszystkich dziedziców, profesorów i miejsca ich zastępujących rządców wydały:
1-mo. Ogłosi ludowi, że podług prawa zostaje pod opieką Rządu Krajowego.
2-to. Że osoba włościanina jest wolna i że mu wolno przenieść się gdzie chce, byleby oświadczył Komisji Porządkowej swego województwa, gdzie się przenosi i byleby długi winne oraz podatki krajowe opłacił.

3-tio. Że lud ma ulżenie w robociznach tak, iż ten, który robił dni 5 lub 6 w tygodniu, ma mieć dwa dni opuszczone w tygodniu. Który robił dni 3 lub 4 w tygodniu, ma mieć opuszczony dzień jeden, kto robił dwa, ma mieć opuszczony dzień jeden. Kto robił w tygodniu dzień jeden, ma teraz robić w dwóch tygodniach jeden dzień. Do tego, kto robił pańszczyznę po dwoje, mają mu być opuszczone dni po dwoje. Kto robił pojedynczo, mają mu być dni odpuszczone pojedynczo. Takowe opuszczanie trwać będzie przez czas insurekcji póki władza prawodawcza stałego w tej mierze zarządzania nie uczyni.
4-to. Zwierzchności miejscowe starać się będą, aby tych, którzy zostają w wojsku Rzeczypospolitej, gospodarstwo nie upadło i żeby ziemia, która jest źródłem bogactw naszych, odłogiem nie leżała, do czego również dwory jak i gromady przykładać się powinny ( ... )
Dan w obozie pod Połańcem, dnia 7 maja 1794 roku
Tadeusz Kościuszko

Rozwój insurekcji kościuszkowskiej

W maju w Warszawie rosły napięcia rewolucyjne inicjowane przez grupę radykalnych jakobinów. 8 maja wybuchł bunt, zaś następnego pod naciskiem tłumu skazano na śmierć i stracono targowiczan - hetmana Piotra Ożarowskiego i Józefa Zabiełłę, a także marszałka Rady Nieustającej Józefa Ankiewicza i biskupa Józefa Kossakowskiego. Wydarzenia te doprowadziły do rozwiązania Rady Zastępczej Tymczasowej i powołania w jej miejsce przez Kościuszkę Rady Najwyższej Narodowej. Rada Najwyższa składała się z 8 wydziałów kierowanych przez 8 radców, mających swoje odpowiedniki w województwach. Zasiedli w niej zasiedli m.in. Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj, który kierował Wydziałem Skarbowym. Wprowadził m.in. progresyjny podatek powszechny, uruchomił mennicę i wypuścił pierwsze w Polsce bilety skarbowe stanowiące pieniądz papierowy.

W maju do wojny przystąpiły Prusy. Przyłączenie do wojsk Kościuszki oddziału generała Jana Grochowskiego umożliwiło wycofanie armii rosyjskiej, blokującej drogę powstańczym wojskom do Warszawy. Bitwa pod Szczekocinami 6 czerwca 1794 roku z połączonymi wojskami prusko-rosyjskimi przyniosła insurekcji dotkliwą porażkę. Kościuszko wycofał się do Warszawy. Klęskę odniosły też wojska generała Józefa Zajączka pod Chełmem, co umożliwiło zajęcie Krakowa przez Prusaków.

W czerwcu na wieść o klęskach wojsk powstańczych nastroje w Warszawie uległy dalszej radykalizacji - 28 czerwca lud powiesił bez sądu na Rynku Starego Miasta kilku uwięzionych targowiczan oraz osoby podejrzane o szpiegostwo (szubienice stanęły w różnych częściach stolicy). Kościuszko podejrzewając, że inspiratorami tych wydarzeń byli wrogowie powstania zarządził surowe represje, aresztowania, a także przymusowy pobór do wojska (klub jakobinów przestał istnieć), zorganizowana została także silna policja bezpieczeństwa. Na początku lipca Kościuszko stoczył bitwę na przedpolach Warszawy, by opóźnić ofensywę wrogów i przygotować miasto do obrony.

Dzięki sprawnemu zarządzaniu naczelnika, fortyfikacji Warszawy przez jej ludność, rekwizycjom zboża, nadzwyczajnym podatkom oraz ofiarności całego społeczeństwa udało się przez około dwa miesiące obronić miasto przed 25 tysięczną armią pruską i kilkunastotysięczną armią rosyjskiego generała Iwana Fersena. 6 września wojska pruskie wycofały się nad Bzurę, zaś Rosjanie nad Pilicę. Armię pruską do wycofania spod Warszawy zmusił wybuch powstania w Wielkopolsce, na pomoc któremu wyruszył trzytysięczny oddział generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Dowódca zdobył Bydgoszcz, Świecie, a następnie wkroczył na Pomorze, zmuszając prusaków do powstrzymania ofensywy i zajęcia kwater zimowych.

Z kolei powstanie na Litwie w sierpniu 1794 roku uległo ofensywie rosyjskiej. 12 sierpnia zostało zajęte Wilno, a armia polska wycofała się na Podlasie. Niebezpieczeństwo przyszło także ze wschodu. Na Ukrainę wkroczył trzynastotysięczny korpus Aleksandra Suworowa, który pod Krupczycami i Terespolem rozbił wojska generała Karola Sierakowskiego i ruszył w stronę Warszawy, by połączyć się z korpusem Fersena. Sytuację tę pragnął wykorzystać naczelnik powstania, by nie dopuścić do połączenia wojsk nieprzyjaciela. 10 października pod Maciejowicami doszło do konfrontacji wojska Fersena z korpusem Sierakowskiego dowodzonym przez naczelnika.

Z powodu opóźnienia korpusu Adama Ponińskiego, który miał mu przyjść z pomocą, Polacy ulegli przeważającej sile wroga. Kościuszko odniósł poważne rany i dostał się do niewoli. Kolejny naczelnik - Tomasz Wawrzecki, ani rzeczywisty dowódca wojsk Józef Zajączek nie mogli uratować powstania.

Upadek powstania i trzeci rozbiór Rzeczpospolitej

Połączone siły Fersena i Suworowa ruszyły w stronę Warszawy i zaatakowały ją od strony Pragi. 4 listopada 1794 roku obrona dowodzona przez generała Zajączka uległa przeważającym siłom rosyjskim, które dokonały brutalnej rzezi na mieszkańcach i grabieży ich mienia (zginęło około 23 tysięcy wojskowych i cywilów). Następnego dnia wobec okrucieństwa najeźdźców władze Warszawy poddały miasto, zaś pozostałe wojska pod wodzą Wawrzeckiego opuściły stolicę. Zostały ostatecznie rozbite w listopadzie pod Radoszycami.

Główni przywódcy powstania, a wśród nich Kościuszko, zostali przewiezieni do petersburskiego więzienia, zaś żołnierzy masowo wcielono do zaborczych armii. Impuls do ostatniego rozbioru dała Austria, która stosując metodę czynów dokonanych zajęła województwa sandomierskie, lubelskie i Wołyń. Pozostałe państwa postępowały podobnie, zajmując kolejne obszary Rzeczpospolitej. 3 stycznia 1795 roku Austria podpisała układ rozbiorowy z Rosją, zaś Prusy przystąpiły do niego 24 października 1795 roku.

Ostateczne porozumienie zostało podpisane 3 stycznia 1796 roku.

Rosja otrzymała otrzymała pozostałe ziemie litewsko-ruskie (Polesie, Wołyń, Litwa, Żmudź, Kurlandia), Austria resztę województwa małopolskiego z Krakowem, część Podlasia i Mazowsza (między łukiem Pilicy, Wisłą i łukiem Bugu), zaś Prusy pozostałą część Podlasia i Mazowsza z Warszawą, a także skrawki Żmudzi i Małopolski. Granice trzech rozbiorców łączyły się w okolicach Drohiczyna. Rozbiór Polski ustalił podział polityczny w Środkowej Europie na ponad sto lat.

25 listopada 1795 roku wywieziony do Grodna Stanisław August Poniatowski abdykował, po czym udał się na dwór nowego cara Pawła, gdzie zmarł 12 lutego 1798 roku.

Akt abdykacji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego - 25 listopada 1795 rok
My Stanisław August z Bożej łaski król Polski, Wielki Książe Litewski etc. etc. Nie szukając w ciągu królowania naszego innych korzyści lub zamiarów jak stać się użytecznym Ojczyźnie naszej, byliśmy także tego zdania, iż opuścić należy tron w okolicznościach, w których rozumieliśmy, że oddanie nasze przyłożyło się do powiększania szczęścia współziomków naszych, lub też przynajmniej umniejszenia ich nieszczęścia (...) postanowiliśmy przeto, z przywiązania do spokojności publicznej oświadczyć, tak jako też niniejszym aktem ogłaszamy, że wolnie i z własnej woli wyrzekamy się bez ekscepcyi wszelkich praw naszych do korony polskiej, do Wielkiego Księstwa Litewskiego i innych należących do nich krajów, jako też znajdujących się w nich posesyi i przynależytności: akt ten uroczysty abdykacyi korony i rządu Polski w ręce Najjaśniejszej Imperatorowe(j) Wszech Rosji składam dobrowolnie i z tą rzetelnością, którą postępowanie naszym w całym życiu kierował; zstępując z tronu dopełniany ostatniego obowiązku królewskiej godności, zaklinając Najjaśniejszą Imperatorową, ażeby macierzyńską swą dobroczynność na tych rozciągnęła, których królem byliśmy i to wielkości jej duszy działanie, wielkim swym sprzymierzeńcom udzieliła. Akt niniejszy dla większego waloru podpisaliśmy i pieczęć nań naszą wycisnąć rozkazaliśmy.

Działo się to w Grodnie dnia 25 listopad roku 1795, a roku 32 panowania naszego.

Konwencja petersburska z 1797 roku rozstrzygała w sprawie długów Rzeczpospolitej i jej ostatniego króla. Dodatkowo znalazł się w niej artykuł o nieużywaniu nazwy „Królestwo Polskie”.

Tajny artykuł konwencji zawartej między Rosja a Prusami w sprawie polskiej z 15/26 I 1797 rok
Istnieje konieczność zniesienia całkowitego przypominania istnienia suwerennego Królestwa Polskiego, skoro nastąpiło zlikwidowanie jego ciała politycznego przez uprawnione dwory cesarski i pruski: obie wysokie umawiające się strony zobowiązują się nigdy nie umieszczać wśród tytułów i nazw im przysługujących nazw łączących się z imieniem Królestwa Polskiego, które obecnie i na zawsze uznane jest jako nie istniejące, będzie się to również odnosiło do niezależnego stosowania w tytulaturze nazw, które odnoszą się do odpowiednich prowincji rzeczonego królestwa, które teraz stanowią własność umawiających się stron.

Dowiedz się więcej

1 Powstanie i rozwój folwarku szlacheckiego w Polsce
2 Polityka polska w latach 1989-2011
3 Powstanie styczniowe – przyczyny, przebieg, skutki

Komentarze
artykuł / utwór: Powstanie kościuszkowskie i trzeci rozbiór Polski

Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)

Imię:
E-mail:
Tytuł:
Komentarz:

Historia Polski / Powstanie kościuszkowskie i trzeci rozbiór Polski