klp.plPo zbliżeniu Rosji, Austrii i Prus podczas pierwszego rozbioru Polski ich interesy szybko się rozeszły. Konflikt o Śląsk dzielił Wiedeń i Berlin, dodatkowo po śmierci elektora Bawarii Maksymiliana Józefa I rozgorzała nierozstrzygnięta wojna o sukcesję bawarską (1777-1779). Rosja z kolei planowała całkowicie usunąć Turków z Europy i przywrócić bizantyjskie cesarstwo, między innymi w 1784 roku anektowała Krym. Zgody na swoje plany musiała jednak szukać na dworze wiedeńskim.
W sierpniu 1787 roku Turcja wypowiedziała Rosji wojnę, do której w kolejnym roku przystąpiła Austria. Szwecja, wykorzystując zaangażowanie caratu na południu, zaatakowała Rosję w lecie 1788 roku. W związku z nową sytuacją w Europie wykształciły się dwa sojusze. Pierwszy złożony z Anglii, Prus, Holandii, Szwecji i Turcji („system federalny”), drugi z państw cesarskich - Rosji i Austrii. O ile Wielka Brytania dążyła do zachowania równowagi w Europie, o tyle Prusy pragnęły nowych nabytków kosztem Polski (Gdańsk, Toruń, Wielkopolska), która rekompensatę uzyskałaby w postaci Małopolski zagarniętej przez Austrię, zaś ta zyskałaby nabytki kosztem Turcji. Rosja i Austria były zdecydowanie temu przeciwne, gwarantując nienaruszalność polskich porozbiorowych granic w 1788 roku. Polska w tym konflikcie była jedynie przedmiotem, mogąc odegrać jedynie rolę słabego sprzymierzeńca. Okoliczności zwołania sejmu w 1788 roku
Zarówno król jak i magnateria, mając w perspektywie wojnę turecko-rosyjską zaproponowali carycy Katarzynie II na zjeździe w Kaniowie w 1787 roku przymierze polsko-rosyjskie, skierowane przeciw Turcji. Król poprzez sojusz pragnął wzmocnić swą pozycję i dalej reformować kraj, zaś opozycja pragnęła ograniczyć jego rolę oraz rolę Rady Nieustającej. Cesarzowa przyjęła ofertę Poniatowskiego, godząc się na zwołanie sejmu konfederacyjnego, podczas którego miano uchwalić przymierze. Z 20 tysięcy wojska proponowanego przez władcę caryca zgodziła się na 12 tysięcy. Dodatkowo nie było mowy o nabytkach terytorialnych dla Polski czy udziale reprezentacji Rzeczpospolitej na przyszłym kongresie pokojowym. W związku ze zdecydowanym protestem Prus negocjacje wstrzymano.
W wyniku postawy Katarzy II rozczarowana była zarówno magnateria (część zaczęła szukać protekcji dworów niemieckich), jak i król, którego koncepcja prowadzenia polityki wewnętrznej w oparciu o Rosję załamała się. Zwołany w jesieni 1788 roku sejm pod laską Stanisława Małachowskiego i Kazimierza Nestora Sapiehy rozpoczął prace w duchu ożywienia politycznego, wywołanego głównie niezadowoleniem ze stanu wewnętrznego Rzeczpospolitej. Do zmian w mentalności szlachty przyczyniło się dojście do głosu pokolenia wychowanego w Szkole Rycerskiej i zreformowanych szkół KEN-u.
Wśród stronnictw ścierających się podczas obrad można wyróżnić: stronnictwo patriotyczne, stronnictwo królewskie oraz obóz hetmański. Obóz hetmański, któremu przewodzili hetmani Franciszek Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski, przeciwni byli dalszym reformom, które mogłyby wzmocnić władzę centralną, wręcz przeciwnie pragnęli zwiększenia samodzielności poszczególnych prowincji kraju. Opowiadali się za sojuszem z Rosją. Z kolei zwolennicy króla (m.in. kanclerz koronny Małachowski czy prymas Michał Poniatowski) w oparciu o Radę Nieustającą i Rosję dążyli do wzmocnienia władzy królewskiej i powiększenia armii.
Niejednolite stronnictwo patriotyczne, którego zwolenników wciąż przybywało, miało najradykalniejszy program. Planowało przeciwstawienie się Rosji (uniezależnienie się od niej), która według nich hamowała reformy wewnętrzne, sojusz z Prusami, powiększenie armii, a także zniesienie Rady Nieustającej. Opowiadało się za wzmocnieniem i unowocześnieniem władzy w państwie, bliższym połączeniem poszczególnych jego części w celu ratowania niepodległości. Do jej głównych przedstawicieli należeli marszałek Stanisław Małachowski, Ignacy Potocki czy Hugo Kołłątaj.
Pierwsza kadencja Sejmu Czteroletniego (1788-1790)
Konfederacyjny sejm zebrany 5 października 1788 roku zaatakował ostro króla, Radę Nieustającą i Rosję (przy aktywnym wsparciu dyplomacji pruskiej dążącej do izolacji politycznej Polski i kolejnych rozbiorów). Poseł Królestwa Prus 13 października 1788 roku zaproponował Rzeczpospolitej sojusz, oczekując wycofania wojsk rosyjskich i opróżnienia magazynów znajdujących się na terenie Polski. Żądanie to miało rozjuszyć Katarzynę II (co zresztą się udało) i spowodować w przypadku jej sprzeciwy wezwanie na pomoc pruskich wojsk. Sejm zażądał zamknięcia granic dla armii carskiej, na co caryca za namową Austrii przystała. Z drugiej strony ambasador Stackelberg zażądał od króla rozwiązania sejmu i schronienia się pod opieką rosyjskich wojsk, czego ten odmówił. Rzeczpospolita po raz pierwszy w XVIII wieku samodzielnie, bez nacisku obcych państw zaczęła decydować o swym losie.
Obok spraw wojskowych, którymi sejm miał zająć się pierwotnie, zaczął omawiać reformy ustrojowe i społeczne. Pierwsze reformy dotyczyły systemu skarbowo-wojskowego oraz uregulowania władzy wykonawczej. 20 października 1988 roku uchwalił stutysięczną aukcję wojska, a w marcu następnego roku nowy podatek - ofiarę dziesiątego grosza (dziesiąta część dochodów z dóbr szlacheckich i piąta część dochodów z dóbr duchowieństwa). Dodatkowo na armię przeznaczono dochody z nieobsadzonego najbogatszego biskupstwa krakowskiego. W związku z szczupłością budżetu aukcję zmniejszono do 65 tysięcy (w związku z ruchami społecznymi na Ukrainie połowę tego stanu miała stanowić kawaleria). Spory o podatki poróżniły stronnictwo patriotyczne – część wraz z Ignacym Potockim zbliżyła się do środowiska królewskiego. Sejm najpierw ograniczył kompetencje Rady Nieustającej w sprawach wojskowych, a następnie zniósł całą Radę (19 stycznia 1789 roku).
Znaczącą rolę w programie reform odegrała Kuźnica Kołłątajowska, czyli grupa posłów skupiona wokół Hugona Kołłątaja, który pracował na rzecz zbliżenia oby proreformatorskich stronnictw (królewskiego i patriotycznego). Kołłątaj był także autorem programu stronnictwa patriotycznego, które zawarł w listach do marszałka sejmu. Na fali rewolucji francuskiej, która wybuchła w lipcu 1789 roku swoje ambicje polityczne ujawnił stan mieszczański. Zwolennikiem rozszerzenia praw tego stanu był zarówno król jak i światli magnaci (Ignacy Potocki, Jan i Seweryn Potoccy). Niektórzy pragnęli nawet zrównania mieszczan i szlachty w prawach majątkowych i politycznych. Mieszczanie upomnieli się o swoje prawa, organizując 2 grudnia 1789 roku w Warszawie czarną procesję - demonstrację przedstawicieli 141 miast królewskich przybyłych na zaproszenie prezydenta Starej Warszawy Jana Dekerta (wręczenie memoriału królowi i sejmowi). O postulatach miast miała rozstrzygać komisja obradująca do 1790 roku (później komisja do „ułożenia formy rządu”).
Sojusz polsko-pruski z 1790 roku
Podczas trwania obrad pierwszej kadencji Sejmu Czteroletniego sytuacja międzynarodową wciąż ulegała zmianom. Fryderyk Wilhelm II na mocy porozumienia z Turcją zobowiązał się do wypowiedzenia wojny Rosji i Austrii (w zamian Turcja miała poprzeć odebranie Austrii Galicji i oddanie jej Polsce jako rekompensatę za Gdańsk i Toruń). W grudniu 1789 roku król pruski przesłał do Warszawy ofertę sojuszu, domagając się uchwalenia przez sejm reformy rządu. Po ujawnieniu właściwych intencji Prus na początku 1790 roku niemożliwe było zawarcie układu na proponowanych warunkach. W obliczu wojny prusko-austriackiej Fryderyk Wilhelm II i tak dążył do układu z Polską – 29 marca 1790 roku wzajemny układ zakładał gwarancje integralności terytorialnej oraz pomoc wojskową (omijał kwestie celne, na których Polsce najbardziej zależało) - w razie zbrojnego konfliktu Prusy i Polska miały wystawić wspólną armię - Polska zobowiązywała się dostarczyć kawalerię. Jednocześnie trwały rokowania z Anglią w celu zawarcia handlowego traktatu polsko-brytyjskiego (dostawa drewna i innych surowców dla brytyjskiego przemysłu), dającego gwarancje dla sojuszu polsko-pruskiego.
Rzeczpospolita na granicy z Austrią wystawiła 30 tysięczną armię, której Prusy dostarczyły broń. Do planowanej wojny jednak nie doszło, ponieważ następca zmarłego w lutym 1790 roku Józefa II – Leopold II pragnął szybkiego zakończenia wojny z Turcją bez uzyskania nabytków terytorialnych. Najpierw porozumiał się z Prusami (konwencja w Reinchenbach), a następnie podpisał pokój z Turcją. Prusy straciły interes w sojuszu z Polską. Po uchwaleniu 6 września 1790 roku uchwały o integralności ziem Rzeczypospolitej Prusy straciły nadzieję na uzyskanie Gdańska i Torunia na drodze porozumienia i powróciły do koncepcji sojuszu z Rosją. W kwietniu 1791 roku zapadło ostateczne postanowienie o odrzuceniu wszelkich pertraktacji terytorialnych z Prusami.
Druga kadencja Sejmu Czteroletniego (1790-1792)
W listopadzie 1790 roku odbyły się ponowne wybory delegatów na sejm, a nowi kandydaci zostali dokooptowani do starego kompletu poselskiego i przystąpili do wcześniejszej konfederacji. Do sejmu dostało się jeszcze więcej młodych i wykształconych przedstawicieli stronnictwa patriotycznego. Zwolennicy Kołłątaja, na którego poglądy wpływ miała rewolucja francuska i postulaty radykalnego mieszczaństwa dążyli do przekształcenia ustroju państwa polskiego w burżuazyjno-szlachecki. Sytuacja międzynarodowa wymuszała przyspieszenie podejmowania decyzji. Stanisław August zawarł porozumienie z przywódcą stronnictwa patriotycznego – Ignacym Potockim, w celu potajemnego przygotowania nowej ustawy zasadniczej państwa (obejmującej całość zasadniczych spraw kraju), z ominięciem jałowych dyskusji na forum sejmu. Prace nad konstytucją przyspieszyły wiosną 1791 roku. Oprócz króla i Potockiego oraz jego współpracownika księdza Scypione`a Piattoli, na redakcję tekstu mieli wpływ Hugo Kołłątaj i Stanisław Małachowski.
W marcu i kwietniu 1791 roku uchwalono dwie ustawy – o reorganizacji sejmików (pozbawienie praw politycznych "gołoty") oraz o prawach mieszczaństwa i ustroju miast. Mieszczaństwu przyznano nietykalność osobistą bez wyroku sądowego, zniesiono podział na zajęcia miejskie i szlacheckie, miastom szlacheckim przyznano prawo wyboru 24 przedstawicieli na sejmy.
2 maja 1791 roku posłowie przygotowujący konstytucję podpisali akt jej „Asekuracji”, zaś 3 maja tekst „Ustawy rządowej” został uchwalony jednogłośnie i zaprzysiężony przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (zwolennicy reform wykorzystali fakt wyjazdu większości posłów na przerwę wielkanocną, dodatkowo reformatorskie nastroje wzmagało masowe poparcie mieszkańców Warszawy). Po podpisaniu aktu Konstytucji 3 Maja jej zwolennicy skupili się wokół króla w Zgromadzeniu Przyjaciół Konstytucji Rządowej, zaś przeciwnicy (Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski) rozpoczęli agitować przeciw niej poza krajem.
Po uchwaleniu Konstytucji w planach była reforma prawa sądowego oraz reforma oświaty i wychowania. Równocześnie trwały prace nad „konstytucją ekonomiczną” - regulującą prawa do ziemi, opiekę władzy nad działalnością produkcyjną, handlową czy bankową. Planowano nadać chłopom wolność osobistą i zapewnić nieusuwalność z ziemi. W ciągu pierwszego roku działalności władze konstytucyjne rozciągnęły prawo neminem capitivabimus na ludność żydowską. Rozpoczęto sprzedaż starostw, zasilając skarb państwowy.
Do zakończenia obrad sejmu 29 maja 1792 rozwinięto i zmodyfikowano postanowienia ustawy zasadniczej. Na sejmikach relacyjnych (luty 1792) poparcie dla nowych zmian było powszechne, jednak ich wprowadzanie w życie nastręczało wielu kłopotów (na przykład w kwestii wojskowej - do wiosny 1792 roku aukcja wyniosła tylko 57 tysięcy żołnierzy).
Dowiedz się więcej
1 Panowanie Zygmunta Augusta i rozwój ruchu egzekucyjnego w Polsce
2 Armia Polska w ZSRR
3 Demokracja parlamentarna II Rzeczypospolitej do zamachu majowego 1926 roku
2 Armia Polska w ZSRR
3 Demokracja parlamentarna II Rzeczypospolitej do zamachu majowego 1926 roku
Komentarze
artykuł / utwór: Polska za czasów Sejmu Wielkiego (1788-1792)
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)