klp.plReforma szkolnictwa rozpoczęła się już za czasów Augusta II, kiedy zmieniono program kolegiów (szkół średnich) prowadzonych przez jezuitów i pijarów poprzez wprowadzenie przedmiotów przyrodniczych oraz języka i historii ojczystej. Dzięki staraniom Stanisława Konarskiego, założyciela Collegium Nobilium (1740 rok, cel: kształcenie magnackich potomków) w 1752 roku zreformowano wszystkie szkoły pijarskie. Z kolei Stanisław August powołał w 1765 roku Szkołę Rycerską, kształcącą w duchu obywatelskim zastępy przyszłych oficerów.
Likwidacja w 1773 roku przez papieża zakonu jezuitów umożliwiła przejście pod zarząd państwa ich funduszy, szkół i seminariów. Dobra pojezuickie przekazano do dyspozycji powołanej 15 października 1773 roku podległej królowi Komisji Edukacji Narodowej (KEN). Sprawowała ona nadzór nad dwoma prowincjami szkolnymi (koronna i litewska), na czele których stanęły zreformowane uniwersytety (w Wilnie i Krakowie). Jako szkoły główne sprawowały nadzór nad szkołami wydziałowymi i podwydziałowymi (szkoły średnie wyższego i niższego typu), zaś te miały opiekować się szkołami parafialnymi i prywatnymi szkołami dla dziewcząt.KEN w pierwszych latach opracował szczegółowy program nauczania dla ludu oraz wydał stosowny elementarz, jednak nie miał pieniędzy by realizować założenia z własnych funduszy. W 1775 roku powołano Towarzystwo Ksiąg Elementarnych, które zajęło się opracowywaniem programów i podręczników szkolnych (wydano 27 podręczników), a także wizytacjami szkół. Do programu nauczania wprowadzono przedmioty matematyczno-przyrodnicze, naukę historii polskiej i prawa krajowego oraz etykę świecką. Wprowadzono naukę języków nowożytnych oraz przysposobienie obronne. Organizowano także seminaria nauczycielskie. W 1783 roku KEN wydał zbiór przepisów regulujących prace szkół.
W latach 1781-1790 dzięki działalności KEN – pierwszego ministerstwa oświaty w Europie - w 74 szkołach średnich naukę pobierało ok. 17 tysięcy uczniów.
Reformy w dziedzinie gospodarki
Na rozwój i swobodę handlu wewnętrznego w Rzeczpospolitej wpłynęły przede wszystkim zniesienie prywatnych ceł, otworzenie mennicy państwowej w Warszawie (1765), ustalenie urzędowych miar i wag, a także uporządkowanie administracji miast i rozwój dróg (Komisje Dobrego Porządku). Król założył wiele manufaktur, jednak nie wytrzymywały one często konkurencji z za granicą. Z kolei o rozwoju rynku kapitałowego w Polsce świadczyło zakładanie towarzystw akcyjnych (m.in. powołane przez prymasa Poniatowskiego towarzystwo akcyjne Społeczeństwo Fabryki Krajowej Płóciennej). Sejm wydał także ustawę wekslową, która zabezpieczała transakcje kredytowe. Swoją działalność rozwijały również banki (największy spośród siedmiu warszawskich – bank Piotra Teppera), wzmagał się obrót papierami wartościowymi umożliwiający szybszy rozwój kraju.
W związku z zaborem pruskim handel gdański stracił na znaczeniu (zbyt zboża spadł o połowę) i nie rekompensował tego wzrost wymiany przez porty w Królewcu i Elblągu. Polska wykazywała w handlu wysokie saldo ujemne (zdecydowanie więcej towarów sprowadzała niż wysyłała). Rozwinęły się jednak nowe drogi handlowe m.in. kanał zbudowany przez hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego łączący Niemen z Dnieprem i umożliwiający spław litewskiego drewna do Bałtyku. Wzrósł również handel na szlaku czarnomorskim – w 1782 roku powołano Kompanię Handlu Czarnomorskiego, rozwinięto także kontakty handlowe z Mołdawią. W związku z utratą złóż soli (na rzecz Austrii) powołano Komisję Górniczą, która wznowiła wydobycie rudy żelaza i rozpoczęła eksploatację pokładów węgla kamiennego.
Zmiany w stosunkach społecznych
Przede wszystkim w czasach stanisławowskich zmalała rola magnaterii. Stało się tak dzięki reformom ustrojowym – odebranie oligarchii kontroli nad wojskiem i skarbem oraz likwidacja wojsk prywatnych po pierwszym rozbiorze, a także straty majątkowe poniesione w okresie konfederacji barskiej. Jedne fortuny upadały (Karol Radziwiłł, Marcin Jerzy Lubomirski), a inne powstawały (Stanisław Poniatowski, Franciszek Ksawery Branicki). Zmieniła się również mentalność tej grupy, która w duchu oświeceniowym zaczęła dbać o ogładę intelektualną, humanitarny stosunek do niższych stanów, a także brać większą odpowiedzialność za stan państwa. Magnaci, którzy od zawsze sprawowali patronat nad drobną szlachtą, zaczęli fundować jej przedstawicielom stypendia naukowe (tak wykształcenie zdobył m.in. Tadeusz Kościuszko).
Szlachta jak dawniej była zróżnicowana. Posesjonaci stanowili mniejszość – niewielka ich część posiadała na własność przynajmniej jedną wioskę, pozostali to dzierżawcy dóbr magnackich, kościelnych lub królewskich, często posiadający niewielką własność dziedziczną. Wśród szlachty dominowali drobni właściciele – własnoręcznie uprawiający ziemię (szlachta zaściankowa) lub pozbawieni własności czy dzierżawy oficjaliści, nadzorcy czy służący na dworach magnackich (tzw. gołota). W związku z przyrostem naturalnym wśród szlachty szerzyło się bezrobocie, a część jej przedstawicieli przenosiła się do miast.
Stan mieszczański w porównaniu z Zachodem był bardzo słabo rozwinięty, większość osad z prawami miejskimi była w rękach prywatnych i zajmowała się produkcją rolniczą (w 1791 roku tylko 16 miast miało powyżej 5 tysięcy mieszkańców – Warszawa – 100 tysięcy, Gdańsk 40 tysięcy, Kraków i Wilno po 20 tysięcy). W dużych miastach tworzyła się nowa warstwa społeczna – inteligencja (lekarze, prawnicy, artyści, dziennikarze oraz nauczyciele, pracownicy administracji i wojskowi), która swą rolę odegrała w czasach Sejmu Czteroletniego. Sytuacja chłopów nie zmieniła się prawie wcale, jedynie w dobrach królewskich i niektórych magnackich ograniczano poddaństwo, starając się zamieniać pańszczyznę na czynsz pieniężny. W 1768 roku zniesiono przywilej panów prawa życia i śmierci w stosunku do poddanych.
Rola mecenatu kulturalnego Stanisława Augusta
O ile polityka prowadzona przez Stanisława Augusta może być do dzisiejszego dnia dyskusyjna, o tyle jego wpływ na rozwój oświeceniowej kultury jest nie do przecenienia. Przede wszystkim król zgromadził wokół siebie najwybitniejszych uczonych i artystów krajowych, sprowadzał także przedstawicieli oświecenia z innych krajów. Jedną z pierwszych decyzji było zainicjowanie przez króla w 1765 roku wydawania czasopisma „Monitor”, ukazującego się do 1785 roku, które rozpowszechniały oświeceniowe prądy racjonalizmu i tolerancji religijnej. Do historii przeszły organizowane obiady czwartkowe na których spotykali się wybitni artyści i literaci. Poniatowski był prekursorem wielu prac urbanistycznych, architektonicznych, rzeźbiarskich i malarskich, głównie w stolicy (klasycyzm stanisławowski).
Dowiedz się więcej
1 Koronacja Bolesława Chrobrego
2 Tworzenie się nowej władzy na ziemiach polskich. Manifest i działalność PKWN
3 Rządy ekipy Edwarda Gierka
2 Tworzenie się nowej władzy na ziemiach polskich. Manifest i działalność PKWN
3 Rządy ekipy Edwarda Gierka
Komentarze
artykuł / utwór: Reformy oświeceniowe za czasów stanisławowskich (do 1788 roku)
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)