Pierwszy rozbiór Polski

Przyczyny pierwszego rozbioru Polski

Wystąpienia konfederacji barskiej oraz wojna turecko-rosyjska doprowadziły do umiędzynarodowienia sprawy polskiej. Pierwsza w konflikt zaangażowała się deklarująca neutralność Austria, oddzielając kordonem w lutym 1769 roku starostwa spiskie (enklawa polska na terenie Austrii), a w roku kolejnym starostwa na Podkarpaciu, tym samym czyniąc precedens rozbiorowy.

Zarówno Austria, jak i Francja, śledząc zwycięstwa Rosji w wojnie z Wielką Portą, obawiały się zachwiania równowagi sił w Europie. Najbardziej zagrożona Austria mogła wypowiedzieć Rosji wojnę lub żądać rekompensaty, anektując prowincje śląskie lub Bawarię. Spotkanie cesarza Józefa II z królem pruskim w śląskiej Nysie i w Nowym Mieście na Morawach miało na celu zbliżenie polityczne obu państw, a zarazem stanowiło dla caratu zagrożenie utraty monopolu na decydowanie o sprawach Europy Środkowej. Wydarzenia te, a także coraz większe zaangażowanie Francji w działania antyrosyjskie w Polsce zmusiły carycę Katarzynę II do akceptacji pruskiego planu rozbiorów Rzeczypospolitej, stanowiącego kompromis dla wszystkich zainteresowanych stron. W zamian za nabytki Rosji w Turcji Austria i Prusy miały uzyskać rekompensatę w postaci aneksji części ziem polskich (Rosja dodatkowo za poniesione koszty wojenne miała uzyskać odszkodowanie w postaci wschodnich ziem Rzeczpospolitej). W lutym 1772 roku zawarto układ rosyjsko-pruski ustalał przyszłe nabytki zaborców na zasadach równorzędnych (Katarzyna II niechętna wzmacnianiu Austrii i Prus wysunęła stosunkowo niewielkie żądania terytorialne, licząc na zachowanie zwierzchnictwa nad pozostałymi ziemiami polskimi). Fryderyk II, jak i cesarz Józef II starli się działać metodą faktów dokonanych, dążąc do zyskania jak największych terytoriów kosztem Rzeczpospolitej.

Założenia traktatu rozbiorowego

Trójstronny traktat rozbiorowy podpisany został 5 sierpnia 1772 roku w Petersburgu. Jako główną przyczynę podano „całkowity rozkład państwa” oraz „duch fakcyjny utrzymujący w Polsce anarchię” (miano na myśli konfederację barską i istnienie stronnictw, które nie potrafią się porozumieć). W wyniku rozbiorów Rzeczpospolita utraciła niemal 1/3 swego terytorium zamieszkiwaną przez 1/3 ludności, w tym najbardziej rozwinięte obszary Małopolski i Prus Królewskich, zamieszkałe przez ludność etnicznie polską.

Katarzyna II - Uzasadnienie rozbioru Polski
(…) Podjęte środki umożliwiały i zabezpieczały przeprowadzenie wolnej i legalnej elekcji, panującego obecnie Stanisława Augusta, jak również niektórych korzystnych reform. Wszystko zwiastowało Polsce i jej sąsiadom stały pokój na przyszłość. Niestety jednak, podczas gdy można było oczekiwać jak najpomyślniejszego rozwoju, właśnie w tym czasie duch niezgodny zawładnąwszy częścią narodu, zniszczył w jednej chwili wszystkie te nadzieje. Obywatele powstali jedni przeciw drugim. Frakcje uzurpowały sobie legalną władzę i nadużywały jej wbrew prawom i bezpieczeństwu publicznemu. Wszystko zostało zniszczone, prawo, porządek, handel a nawet rolnictwo (…). Tyle więc powodów o ogromnym znaczeniu nie pozwalają JKM Królowi pruskiemu i JCW Cesarzowej Wszechrosji zwlekać dłużej w zajęciu zdecydowanego stanowiska w tych krytycznych okolicznościach. Te potęgi ustaliły zgodnie, że należy działać niezwłocznie, by doprowadzić do pokoju i porządku w Polsce i utrwalić na solidarnych podstawach dawne konstytucje tego państwa i wolności jego narodu. (…) Zapobiegając w tej chwili ruinie i rozkładowi tego państwa (…) mają równocześnie poważne pretensje do niektórych posiadłości Rzeczypospolitej. Nie mogą, więc ich zaniedbać i zdać na los wydarzeń. Uzgodnili więc i postawili między sobą, by ujawnić ich zadawnione pretensje i ich słuszne prawa do tych części Rzeczypospolitej, które każdy z nich gotów jest udowodnić (…).

Rosja otrzymała w wyniku rozbiorów największą część terytorium Rzeczpospolitej – 92 tysiące km² oraz z 1,3 miliona ludności. Na obszar ten składały się województwa inflanckie, witebskie, mścisławskie, część połockiego i mińskiego (ziemie dzisiejszej Białorusi pomiędzy Dżwiną, Drucią i Dnieprem). Nie był to rozwinięty gospodarczo obszar, dlatego dla caratu stanowił drugorzędne znaczenie.

Prusy zagarnęły 32 tysiące km² z 580 tysiącem ludności. Składały się na to kluczowe ze względów gospodarczych i strategicznych tereny (ujście Wisły, dostęp do morza) województw: pomorskiego, malborskiego, chełmińskiego oraz części Wielkopolski i Kujaw (bez Torunia). Także Warmia (warmińskie księstwo biskupie) znalazła się w granicach Prus. Przy Polsce został oddzielony od reszty kraju Gdańsk.

Austria dostała obszar o powierzchni 83 tysięcy km² zamieszkany przez 2,65 miliony osób. Złożyły się na to Spisz (zagarnięty już w 1769 roku oraz starostwa czorsztyńskie, nowotarskie i sądeckie (anektowane w 1770 roku), a także południowa część województwa krakowskiego, sandomierskiego i województwo ruskie po rzekę Zbrucz. Pod względem gospodarczym były to najcenniejsze ziemie (m.in. zagarnięto złoża solne w Wieliczce, Bochni i na Rusi).

Rozbiory jasno pokazały klęskę polityki Katarzyny II względem Rzeczpospolitej. Nie udało jej się utrzymać protektoratu nad całą częścią kraju – utrata ziem południowych i północno-zachodnich wzmocniła jej potencjalnych przeciwników. Upokorzenie traktatem rozbiorowym Polski wzmogło niechęć Polaków do caratu.

Sejm rozbiorowy (1773-1775)

Działania dworu petersburskiego oraz nowego ambasadora rosyjskiego w Warszawie – Ottona von Stackelberga skierowane były na zawarcie z trzema zaborcami traktatów zatwierdzających zagarnięcie ziem Rzeczpospolitej. Szlachta mogła jedynie protestować i działać na zwłokę. Odrzucenie żądań zaborców dotyczących zwołania sejmu na kwiecień 1773 rok mogły jeszcze bardziej pogorszyć sytuacje osłabionego państwa. Dodatkowo król liczył na przeprowadzenie reform na rozbiorowym sejmie.

Sejm nadzwyczajny zebrał się w Warszawie w 1773 roku pod przewodnictwem oddanych Rosji Adama Ponińskiego (były konfederat barski) i Michała Radziwiłła. By uniknąć zastosowania liberum veto zawiązano konfederację (w takich wypadkach głosowano zwykłą większością głosów). Plany zawiązania konfederacji opóźniły wystąpienia posłów nowogrodzkich – Tadeusza Rejtana i Samuela Korsaka, do których przyłączyło się wielu innych deputowanych. Nie zapobiegło to jednak powstaniu konfederacji i przygotowaniu zmian ustrojowych odbierających koronie polskiej wpływu na losy państwa.

We wrześniu 1773 roku traktaty rozbiorowe zostały ratyfikowane przez sejm Rzeczypospolitej . Obrady przeciągnęły się do kwietnia 1775 roku, podczas których trwała grabież dóbr pojezuickich i odebranych Stanisławowi Augustowi królewszczyzn.

Ustawy sejmu porozbiorowego 1773 roku (wyjątki)

Utwierdzeni generalne konfederacji
Wszem wobec w państwach Naszych Koronnych i W. Księstwie Lit., tudzież w prowincjach, do nich należących, obywatelom wiadomo czynimy: iż, zważywszy nierozerwalną jedność stanów skonfederowanych, końcem dojścia teraźniejszego sejmu uczyniona, tudzież pobudki tychże stanów, w aktach konfederacji dnia 16 miesiąca kwietnia zdziałanych i do księgi grodzkich warszawskich do dnia 20 tegoż miesiąca podanych, deklarujemy, iż do związku wzwyż wyrażonego przystąpiwszy, tęż konfederację wspólnie z stanami Rzczpltej stwierdzamy; który to sejm i konfederację potąd trwając mieć chcemy, pokąd traktat z potencjami sąsiedzkimi względem pretensjach, do państwa Rzczpltej mianach, forma rządów i wszystkie interesa, decyzji sejmu teraźniejszego potrzebujące, zakończone nie będą.
Ustanowienie Rady Nieustającej
Ponieważ rada przy boku Naszym dawniej Rzczpltej miał miejsce, jako mamy tego dowody w dawniejszych, które o niej wspominają, więc ustawiamy Radę Narodową przy boku Naszym, z trzech stanów złożoną: tj. Nas króla, senatu i stanu rycerskiego, a to do czynności podług niżej przepisanych artykułów. Objaśnienie funkcji, powinnościach, prerogatywach osób, składających Radę Nieustającą: Najjaśn. Król, jako głowa narodu i pierwszy stan, reprezentujący powagę majestatu Rzczpltej, będzie zwoływać, jak się praktykowało, przez uniwersały w czasach, prawem przepisanych, sejmy ordynaryjne, zasięgając zawsze zdanie Rady Nieustannej w materiach, które na sejmach traktowane będą, jako to dawniej działo się za radą senatu, która odtąd nie będzie zwoływana. Również zwoływać będzie sejmy ekstraordynaryjne, uznające ich potrzebę przez siebie lub za naleganiem o to Radę Nieustającej, której żądaniu i większości głosów króla sprzeciwić się nie będzie mógł. Wszystkie prawa, konstytucje sejmowe, dekreta, przywileje i akta publiczne pod imieniem królewskim wychodzić będą, jak się dotąd praktykowano. Jego Kr. Mość zaś z swojej strony pozwala i ustępuje ze siebie prerogatyw królewski, niżej wyrażonych:
1. Król obierać i przywilejować będzie biskupów, wojewodów, kasztelanów i ministrów jednego z trzech kandydatów, per vota secreta* przez Radę Nieustającą obranych.
2. Prócz wyżej wyrażonego artykułu, w ręku samego króla zostanie szafunek wszelkich urzędów duchownych i cywilnych bez najmniejszego zmniejszania, wyjąwszy tylko komisarzów marszałkowskich, wojskowych, asesorskich i skarbowych, które dotąd w przeciągu od sejmu do sejmu wyznaczał.

Ustanowienie komisji, nad edukacją młodzi narodowej szlacheckiej dozór mającej 24 X 1773
Ustanawiamy komisją, w Warszawie odprawować się mającą, do edukacji młodzi szlacheckiej pod protekcją J. Król. Mość [...], do której wyznacza się wymienionych czterech senatorów i czterech ze stanu rycerskiego. Ta komisja pod prezydencją Ignacego Massalskiego, biskupa wileńskiego, lub in absentia** jego pod prezydencją pierwszego in ordine*** komisarzów odprawiać się będzie. Funkcja komisarzów, teraz wyznaczonych, do sejmu ordynaryjnego w roku da Bug 1780 trwać ma, a na ów czas, gdy się stanom Rzczpltej tak zdawać będzie, ciż sami potwierdzeni, albo odmienieni, per sexennium**** też funkcją sprawować będą.
* Tajnym głosowaniem.
** W nieobecności.
*** W porządku.
**** Przez sześciolecie.

Sejm odebrał królowi polskiemu prawo nominacji starostów, które miały być obsadzane w drodze licytacji. Pozbawiono go prawa powoływania ministrów i senatorów oraz nominacji oficerów. Do życia powołano Radę Nieustającą, która miała być organem zależnym od sejmu, kierowanym w intencji Rosji przez jej ambasadorów. Rada składała się z tzw. konsyliarzy wybieranych przez sejm na dwa lata. Przewodniczącym Rady był król, jednak musiał stosować się do zdania większości. Powołany organ w którym zasiadało 18 posłów i 18 senatorów, miał składać się z pięciu departamentów (Interesów Cudzoziemskich, Policji, czyli Dobrego Porządku, Wojska, Sprawiedliwości i Skarbu) zajmujących się poszczególnymi sferami państwowymi, kierowanymi przez ministrów-specjalistów. Powołanie Rady miało osłabić pozycję Stanisława Augusta, jednak stanowiła pierwszy od wielu lat sprawny organ władzy wykonawczej.

Sejm przywrócił także cło generalne oraz zreformowany i jednolity podatek – podymne. Dochody z ceł i podatków miały być przeznaczone na utrzymanie 30 tysięcznej armii. Gwarancje wprowadzenia uchwał złożyły trzy państwa rozbiorowe.

Sejm rozbiorowy ratyfikował także w marcu 1775 roku traktaty handlowe, mające wielki wpływ na przyszłość polskiej gospodarki. Najbardziej niekorzystny zawarto z Prusami, które kontrolowały wszelkie drogi handlowe z Polski na Zachód (Śląsk, ujście Wisły bez Gdańska). Cła na towary eksportowane były bardzo wysokie, natomiast na wyroby pruskie stosunkowo niskie.

Dowiedz się więcej

1 Organizacje opozycyjne w Królestwie Polskim
2 Wojny polsko-szwedzkie (do 1635 roku)
3 Testament Bolesława Krzywoustego

Komentarze
artykuł / utwór: Pierwszy rozbiór Polski

Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)

Imię:
E-mail:
Tytuł:
Komentarz:

Historia Polski / Pierwszy rozbiór Polski