klp.plStanisław August Poniatowski realizację swego planu politycznego opierał głównie na współpracy z Rosją. O ile ulegał mocarstwu w sprawach zewnętrznych, o tyle w działaniach wewnętrznych starał się, na ile to możliwe, zachować niezależność. Współpraca z caratem miała umożliwić przeprowadzenie niezbędnych reform państwa, a także trwale zmniejszyć wpływy magnaterii na losy kraju. Zapobiegała także agresji ze strony wciąż rosnących w siłę Prus, które gdyby nie opór Rosji zaanektowałyby zachodnie rejony Rzeczpospolitej. Błędem w tak objętej taktyce było przekonanie o trwałości przymierza z Rosją Katarzyny II i jej akceptacją na dokonujące się w kraju przemiany.
W ciągu pierwszych dwóch lat panowania Poniatowskiego udało się otworzyć mennicę państwową (1765). Król przeprowadził także lustrację królewszczyzn, dzięki którym udało się uzyskać środki na nową podwyższoną kwartę. Zmiany następowały w wojskowości – dążono do ograniczenia roli hetmanów, powiększono wojskowy budżet, wprowadzono nowe regulaminy dla piechoty i dragonów, podniesiono poziom dyscypliny i wykształcenia wojskowego. W 1765 roku otworzono Szkołę Rycerską (Korpus Kadetów) kształcąca przyszłe wojskowe elity. Założono także pierwsze czasopismo - „Monitor” - poświęcone sprawom społeczno-politycznym, redagowane przez Franciszka Bohomolca (1765). Coraz większą rolę odgrywała „konfederacja króla z ministrami” - rada spełniająca funkcje rady ministrów. Reformy przeprowadzane w państwie niepokoiły państwa ościenne, którym zależało na słabości Rzeczpospolitej. Szczególnie przeciwny jakimkolwiek zmianom był król Prus – Fryderyk II. Głównym punktem zapalnym była sprawa cła generalnego, którego zniesienia żądał władca pruski. W 1765 roku rozpoczął ściąganie cła z towarów wiślanych w Kwidzynie. Konflikt rozstrzygnęła Rosja nakazując likwidację zarówno pruskiej komory kwidzyńskiej, jak i polskiego cła generalnego. Oprócz sąsiadów reformom przeciwni byli magnaci, w których to głównie zmiany dotykały.
W sprawie wyznań Stanisław August dążył do zapewnienia zarówno wyznawcom prawosławia, jak i protestantom praw na równi z katolikami (sejm konwokacyjny z 1733 roku odebrał prawa polityczne dysydentom), ponieważ dyskryminacja powodowała interwencje zarówno ze strony Rosji sprawującej „opiekę” nad wyznawcami prawosławia zamieszkującymi Polskę, jak i protestanckich Prus. Plan szefa dyplomacji rosyjskiej Nikity Panina na sejm w 1766 roku zakładał umożliwienie innowiercom zasiadania w sejmie i sprawowania urzędów, z zachowaniem panującej pozycji katolicyzmu.
Sprawa dysydentów na sejmach 1766-1768
Ambasador Rosji - Mikołaj Repnin już na początku obrad sejmu w 1766 roku starał się podporządkować sobie króla i stronnictwo Czartoryskich. Sejm miał uregulować sprawy głosowania większością w sprawach skarbu i wojska, co spotkało się z silnym oporem wszystkich stronnictw, a także zagrożeniem ze strony Prus i Rosji wojną w obronie liberum veto.
Sejm nie zgodził się na przyznanie innowiercom praw na równi z katolikami, zapewnił im jedynie swobodę kultu, co spowodowało zawiązanie w marcu 1767 roku dwóch innowierczych konfederacji z inicjatywy strony rosyjskiej i pod ochroną armii cesarzowej. Dla Litwy konfederacja została zawiązana w Słucku, dla Korony w Toruniu. Równocześnie zaczęły tworzyć się lokalne konfederacje katolików w obronie „wiary i wolności”. W czerwcu 1767 roku zawiązała się generalna konfederacja w Radomiu, która zwróciła się do Katarzyny II o przywrócenie „dawnego rządu” - pragnęła znieść rządy króla i Familii. Caryca zgodziła się na ich postulaty, jednak musieli skłonić szlachtę do przyznania praw dysydentom (zgodnie z planem Repnina), co było paradoksem, ponieważ reprezentowali najbardziej radykalnych katolików.
Przeciwko Rosji opowiadały się w tym czasie wszelkie polskie stronnictwa. Ambasador Repnin uciec się musiał do użycia bezpośredniej siły – na sejmie zwołanym w październiku 1767 roku (sejm delegacyjny) w związku z opozycją radomian, aresztowano i wywieziono z kraju jej przywódców – biskupów Kajetana Sołtyka i Józefa Andrzeja Załuskiego, hetmana Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna. Izby pod wpływem terroru zgodziły wyłonić się spośród swych członków delegatów (71), którzy mieli przygotować projekty uchwał. Te z kolei miały zostać przyjęte przez obie izby bez sprzeciwu. Delegacja opracowała katalog „wiecznych i niezmiennych” praw ustrojowych (na ich kształt miał głównie wpływ ambasador Repnin) – tzw. praw kardynalnych.
Prawa kardynalne potwierdzały przywileje szlacheckie do sprawowania urzędów i posiadania dóbr ziemskich, gwarantowały zasadę liberum veto (stosowane do podstawowej działalności ustawodawczej, nie do drobniejszych uchwał) i wolną elekcję, a także możliwość wypowiedzenia królowi posłuszeństwa. Pozostałe prawa jako materie status mogły być zmieniane na sejmach jednomyślnymi uchwałami (zwykłą większością głosów na sejmach konfederackich). Określały one kwotę podatków, aukcję wojska, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, sprawy monetarne, sprawowanie urzędów). Dysydenci otrzymali także pełnię praw politycznych, jednak katolicyzm pozostał religią panującą. Wszelkie przyjęte uchwały miały gwarancję carycy Katarzyny II, a więc to w istocie ona decydowała o ustroju Rzeczypospolitej i mogła ingerować w przypadku jakichkolwiek zmian. Zniesiono możliwość karania śmiercią chłopów przez dziedziców, wprowadzając karę za zabójstwo poddanego. Ograniczono samorządy w miastach królewskich poddając je większej kontroli starostów.
| Prawa kardynalne z 1768 roku 1. Moc prawodawstwa dla Rzplitej w trzech stanach, to jest: królewskim, senatorskim i rycerskim dotąd trwająca niewzruszoną na zawsze zostawać powinna i tej mocy jeden stan bez drugich dwóch ani dwa bez trzeciego przywłaszczać sobie, ani zażywać nie będą mogły (…). 5. Lubo obieranie królów polskich wolnymi głosami zgromadzonej Rzplitej dotąd bywało (…) jak najuroczyściej ostrzegamy i warujemy, (…) żeby pod żadnym pretekstem i w żadnym czasie sukcesyja do tronu polskiego ustanawiana i dopuszczana być nie mogła. 17. Liberum veto na sejmach wolnych in materiis status w zupełnej mocy zachowane być zawsze powinno (…). 19. Całość dominii et proprietatis stanu szlacheckiego nad dobrami ziemskimi, dziedzicznymi i ich poddanymi według praw statusowych nigdy odejmowana ani zmniejszana być nie ma. (…) Wszystkie te prawa kardynalne w żadnym czasie pod żadnym pretekstem przez kogokolwiek (…) nie będą mogły być odmieniane i wzruszane (…) |
Konfederacja barska
W związku z klęską konfederacji radomskiej i jej postulatów na sejmie delegacyjnym, a także utratą suwerenności na rzecz Rosji oraz grabieżami rosyjskich wojsk niezadowolona szlachta w lutym 1768 roku w miejscowości Bar (przy granicy z Turcją) pod wodzą Józefa Pułaskiego i braci Michała i Adama Krasińskich odnowiła akt konfederacji w obronie „wiary i wolności”. Początkowy ruch religijny przekształcił się w zbrojne wystąpienie przeciwko Rosji i królowi (nazywany pierwszą insurekcją narodową). Konfederacja skupiła wszystkie stany – szlachtę, mieszczaństwo i chłopów – z czasem część wojsk koronnych w związku z planowaną reformą kawalerii narodowej, zaczęły przechodzić na stronę barzan. Głównymi postulatami było przywrócenie dawnych praw ustrojowych oraz detronizacja Poniatowskiego, którego miejsce miał zająć Wettin. Z Ukrainy ruch rozszerzył się na cały kraj. Buntownicy narodowej sprawy liczyli na pomoc państw zainteresowanych osłabieniem Rosji (Turcja, Francja, Austria) i rzeczywiście Wielka Porta zaatakowała państwo Katarzyny II w październiku 1768 roku. Zanim jednak do tego doszło wojska rosyjskie rozbiły główne siły konfederatów na Ukrainie. Buntownicy zaczęli prowadzić wojnę partyzancką, destabilizując sytuację w kraju.
Dodatkowo wybuchło powstanie chłopów ukraińskich, tzw koliszczyzna, pod wodzą Iwana Gonty i Maksyma Żeleźniaka. Do walki przystąpiły oddziały chłopskie oraz Kozacy inspirowanie przez prawosławne duchowieństwo. Konflikt przebiegał bardzo krwawo, o czym świadczy głównie rzeź dokonana na tysiącach przedstawicieli szlachty i Żydów w Humaniu. Powstanie równie brutalnie zostało spacyfikowane zarówno przez wojska koronne, jak i rosyjskie obawiające się rozprzestrzenienia buntu.
Państwa ościenne, mimo iż zainteresowane dywersją antyrosyjską, nie poparły konfederatów. Zażądały utworzenia organu zwierzchniego konfederacji Generalności, która nie mogła szybko się ukonstytuować ze względu na dwie frakcje wśród buntowników. Pierwsza reprezentowana przez biskupa Adama Krasińskiego pragnęła rozmów z Warszawą, druga związana z Wettinami pragnęła detronizacji króla. Generalność utworzona została dopiero jesienią 1769 roku. W związku z klęskami Turcji zarówno na lądzie (Jassy i Bukareszt w ręku Rosjan), jak i na morzu, Francja, bojąc się wzmocnienia caratu, zdecydowała się pomóc barzanom, wysyłając swych instruktorów wojskowych oraz wspierając walczących finansowo.
Generalność ogłosiła akt detronizacji Stanisława Augusta, domagając się nawet jego głowy. W 1771 roku wojna domowa pod wpływem kilku zwycięstw wojsk rosyjskich dowodzonych przez Wiktora Suworowa nad konfederatami zaczęła wygasać. Mimo zajęcia przez barzan Częstochowy i zamku na Wawelu ich założenia polityczne zniechęciły sojuszników do współpracy. Brak współpracy z Warszawą i nieudana akcja porwania króla ostatecznie skompromitowały ruch i doprowadziły do jego załamania.
Zmiany wprowadzone przez sejm rozbiorowy 1773-1775
Sejm nadzwyczajny zebrany w Warszawie w 1773 roku pod przewodnictwem oddanych Rosji Adama Ponińskiego (były konfederat barski) i Michała Radziwiłła był skonfederowany (głosowanie zwykłą większością głosów). Plany zawiązania konfederacji opóźniły wystąpienia posłów nowogrodzkich – Tadeusza Rejtana i Samuela Korsaka, do których przyłączyło się wielu innych deputowanych. Nie zapobiegło to jednak powstaniu konfederacji i przygotowaniu zmian ustrojowych odbierających koronie polskiej wpływu na losy państwa.
We wrześniu 1773 roku zostały ratyfikowane przez sejm traktaty rozbiorowe. Obrady przeciągnęły się do kwietnia 1775 roku, podczas których trwała grabież dóbr pojezuickich i odebranych Stanisławowi Augustowi królewszczyzn.
Sejm odebrał królowi polskiemu prawo nominacji starostów, które miały być obsadzane w drodze licytacji. Pozbawiono go prawa powoływania ministrów i senatorów oraz nominacji oficerów. Do życia powołano Radę Nieustającą, która miała być organem zależnym od sejmu, kierowanym w intencji Rosji przez jej ambasadorów. Rada składała się z tzw. konsyliarzy wybieranych przez sejm na dwa lata. Przewodniczącym Rady był król, jednak musiał stosować się do zdania większości. Powołany organ w którym zasiadało 18 posłów i 18 senatorów, miał składać się z pięciu departamentów (interesów cudzoziemskich, policji, czyli dobrego porządku, wojska, sprawiedliwości i skarbu) zajmujących się poszczególnymi sferami państwowymi, kierowanymi przez pojedyncze osoby.
Sejm rozbiorowy ratyfikował także w marcu 1775 roku traktaty handlowe, mające wielki wpływ na przyszłość polskiej gospodarki. Najbardziej niekorzystny zawarto z Prusami, które kontrolowały wszelkie drogi handlowe z Polski na Zachód (Śląsk, ujście Wisły bez Gdańska). Cła na towary eksportowane były bardzo wysokie, natomiast na wyroby pruskie stosunkowo niskie.
W 1773 roku do życia powołano podlegającą bezpośrednio królowi Komisję Edukacji Narodowej, która miała przejąć na cele oświatowe pojezuicki majątek.
Współrządy królewsko-ambasadorskie (1775-1788)
Po zakończeniu obrad sejmu rozbiorowego decydującą rolę w podejmowaniu decyzji państwowych mieli król polski oraz ambasador Rosji – Otto von Stackelberg. Sejm z 1776 roku kontynuował i rozwijał reformy porozbiorowe. Rada Nieustająca, złożona ze stronników króla, została przekształcona w sprawnie działający organ władzy centralnej, a jej kompetencje zostały rozszerzone. Król powołał prywatny Gabinet Królewski z wyspecjalizowanymi kancelariami sprawującymi nadzór nad organami rządowymi. Zredukowano także do minimum kompetencje hetmanów i wprowadzono odrębna administrację skarbową. Zreformowano osiemnastotysięczną armię, między innymi rozbudowując kawalerię. Departament Policji pilnował porządku w miastach, a także zajmował się służbą zdrowia, zaś Komisja Edukacji Narodowej opracować miała plan zmiany w szkolnictwie.
Kolejne reformy w duchu oświeceniowego monarchizmu możliwe były dzięki zbliżeniu stronnictwa konfederatów barskich i króla, dzięki widocznym zmianom w reformowanych dziedzinach życia społecznego oraz dzięki wycofaniu armii rosyjskiej z Polski (1780 rok) dzięki staraniom Poniatowskiego. Opierały się one głównie na ograniczeniu roli magnatów, modernizacji instytucji państwowych oraz działaniach na polu oświaty i kultury. Jedną z głównych kwestii było podporządkowanie Kościoła katolickiego państwu (pierwsze próby ograniczenia wpływu Rzymu na hierarchię polską podjął w 1767 roku prymas Gabriel Podolski, jednak Rosja sprzeciwiała się im). Odrzucona przez sejm koncepcja Andrzeja Zamoyskiego zakładała poddanie bulli papieskich kontroli rządu, podporządkowanie zakonów władzy polskich biskupów, ograniczenie przyjęć do klasztorów oraz zapisów testamentowych na rzecz Kościoła. Zmiany w kościele przeprowadził prymas Michał Poniatowski (brat króla), zarządzając sekularyzację wielu klasztorów, przekonując duchownych do działalności oświatowej i administracyjnej, które umożliwiały wprowadzenie reform oświatowych i gospodarczych. Nie udało się przyjąć projektu kodyfikacji obowiązujących praw przygotowanych od 1776 roku przez komisję pod kierownictwem Andrzeja Zamoyskiego (zwiększenie uprawnień mieszczaństwa, opieka państwa nad chłopami, wzmocnienie władzy centralnej).
Pod koniec lat osiemdziesiątych doszło do wzmożonej krytyki króla przez stronnictwa magnackie. Poparcie udzielone królowi przez carycę Katarzynę II na spotkaniu w 1787 roku w Kaniowie rozbiło jednak jedność opozycji.
Dowiedz się więcej
1 Potop szwedzki (1655-1660)
2 Pierwszy rozbiór Polski
3 Przemiany społeczne i ustrojowe państwa polskiego w XV wieku
2 Pierwszy rozbiór Polski
3 Przemiany społeczne i ustrojowe państwa polskiego w XV wieku
Komentarze
artykuł / utwór: Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) do 1788 roku
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)