Panowanie Augusta II Mocnego (1697-1733)

Podczas elekcji w 1697 roku wiele europejskich państw pragnęło wpłynąć na wybór następcy zwycięzcy spod Wiednia. W kraju ścierały się głównie dwa stronnictwa. Pierwsze – profrancuskie – popierało księcia Conti - Kondeusza (m.in. prymas), którego wybór wiązał się z zakończeniem konfliktu polsko-tureckiego zaś drugie – habsburskie – elektora saskiego Fryderyka Augusta I (szlachta), za którym ostatecznie opowiedziały się Rosja, Austria (wcześniej popierała syna Sobieskiego – Jakuba) i Prusy, a także papież po przejściu władcy na katolicyzm. Nastąpiła podwójna elekcja, a nowym władcą ostatecznie zostaje, po wkroczeniu wojsk saskich, popierany przez szlachtę August II Mocny (1697-1733), który koronowany zostaje na Wawelu w październiku 1697 roku. Rzeczpospolita wchodzi w unię personalną z Saksonią, która daje perspektywy ekonomicznego i politycznego rozwoju obu krajów (bogata i dobrze administrowana Saksonia oraz rozległa i ludna Rzeczpospolita).

August II swoje panowanie rozpoczyna od próby zdobycia Mołdawii, jednak w wyniku braku współpracy między wojskami saskimi i polskimi nie udaje się zrealizować planu. Na mocy pokoju w Karłowicach zawartego w 1699 roku Polska odzyskuje Ukrainę oraz Podole z Kamieńcem. W związku z planami zmuszenia Kozaków do pracy pańszczyźnianej na Ukrainie wybucha powstanie pod kierownictwem przywódcy kozackiej milicji - Semena Paleja. Ponad dwa lata stara się od przeciwstawić decyzji sejmu polskiego o likwidacji kozackiej milicji. W 1702 roku do buntowników przyłączają się masy chłopskie występujące przeciw polskiej szlachcie, a powstanie rozszerza się na Wołyń. Zamieszki zostały stłumione dzięki wkroczeniu na Ukrainę wojsk rosyjskich w ramach przymierza podczas wojny północnej, jednak nie kończą one zamieszek na tych terenach (ponowne wystąpienie ludności ukraińskiej w latach 1712-1714). Nowemu władcy nie udaje się także wzmocnić swojej władzy monarszej i przeprowadzić reform ustrojowych - szlachta polska skutecznie żąda wycofania armii saskiej ze swego terytorium. W związku z klęską polityki antytureckiej August II włącza się w konflikt o dominium Maris Baltici, zawierając sojusz z Danią (odzyskanie utraconej Skanii), Rosją (dojście do Bałtyku) i Brandenburgią przeciw słabnącej Szwecji (Liga Północna). Dąży do uzyskania dziedzicznego księstwa w Inflantach oraz budowy absolutyzmu Wettinów w Saksonii i Polsce, co w przyszłości miało mu zapewnić koronę cesarską.

W lutym 1700 roku August II atakuje wojskami saskimi Szwecję. Brak zgody polskiej szlachty na wojnę wzbudza jej silny opór, prowadząc do wybuchu wojny domowej na Litwie, będącej wynikiem wzrostu znaczenia magnaterii. Sapiehowie nie uznają władzy Wettina, szukają pomocy u Szwedów, zaś ich przeciwnicy (Radziwiłłowie, Pacowie, Ogińscy) w Rosji. Wojska Sapiehów zostały rozbite w bitwie pod Olkienikami, a zwycięscy magnaci rozpoczynają walkę o spadek po nich.

Król Szwecji Karol XII w 1700 roku uderza na Polskę, zajmując główne miasta Korony, a podział polskiej szlachty zapoczątkowany na Litwie obejmuje całą Rzeczpospolitą, która staje się główną areną działań zbrojnych tego etapu wojny północnej. Korzystające z osłabienia Polski i dogodnej międzynarodowej sytuacji państwo brandenbursko-pruskie uzyskuje koronę – w 1701 roku na króla Prus zostaje koronowany Fryderyk I.

Przeciwnicy saskiego elektora zawiązują konfederację generalną w Warszawie w 1704 roku, postanawiają o detronizacji Augusta II, zaś na nowego władcę wybierają Stanisława Leszczyńskiego. Podpisany ze Szwecją w Warszawie traktat sojuszniczy w 1705 roku podporządkowywał cały kraj Karolowi XII, ponadto oddawał mu Kurlandię i nakazywał zrzeczenia się pretensji do Inflant. Po stronie Augusta II opowiedziały się liczne lokalne konfederacje, wraz z generalną zawiązaną w Sandomierzu, która w 1704 roku podpisała traktat sojuszniczy w Narwie z Rosją (zapoczątkowało to uzależnienie przez kolejne dziesięciolecia Polski od carów). Około 40 tysięczne oddziały konfederatów stanęły po stronie Rosji w walce z Karolem XII i Stanisławem Leszczyńskim. Okupacja Saksonii przez Szwedów spowodowała we wrześniu 1706 roku abdykację Augusta II w Rzeczpospolitej (konfederaci sandomierscy ogłosili bezkrólewie) i koronację Stanisława Leszczyńskiego.

Działania zbrojne w 1709 roku toczyły się na terytorium Rzeczpospolitej. Szwedzi ponoszą klęskę z Rosją w bitwie pod Płotawą w 1709 roku. Co spowodowało rozbicie proszwedzkiego stronnictwa i ucieczkę Leszczyńskiego za granicę. Z kolei na tron w Warszawie Augusta II przywrócili w 1710 roku Rosjanie. August II nie wykorzystuje kompromisowego nastawienia szlachty polskiej, gotowej poprzeć reformy ustrojowe. Wraz z carem i elektorem brandenburskim planuje nawet rozbiór kraju, jednak Piotr I nie chce umocnienia Wettinów w Polsce.

W 1713 roku August II, pragnąc ostatecznego rozprawienia się z antykrólewską opozycją wkracza na czele wojsk saskich do Polski. Przeciwko niemu, a także próbującym prowadzić własną politykę magnatom zawiązuje się w 1715 roku konfederacja generalna w Tarnogrodzie pod przewodnictwem Stanisława Ledóchowskiego. O losach wojny domowej decyduje Piotr I. Traktat „pacyfikacyjny” zainspirowany przez cara zostaje przyjęty na jednodniowym sejmie warszawskim 1 lutego 1917 roku. W obawie przed zerwaniem nie pozwolono nikomu zabrać głosu, dlatego sejm ten nazwano „sejmem niemym”.

Reformy „sejmu niemego”

„Sejm niemy” umacniał zasadnicze elementy ustroju Rzeczpospolitej, powodując, że w latach kolejnych nie było szans na naprawę i wzmocnienie kraju w zbrojącej się i absolutystycznej Europie. Na sejmie uchwalono konstytucję przewidującą ograniczone reformy. Wojska saskie zostały zmuszone do opuszczenia polskich terenów, a o losach państwa polskiego miała decydować wyłącznie rodzima szlachta. Polacy nie mieli prawa ingerować w sprawy saskie, zaś ministrowie sascy w sprawy Rzeczpospolitej – związek miał opierać się wyłącznie na unii personalnej. Król zgodził się na nie wszczynanie wojen bez zgody sejmu, a także na zakaz sprawowania urzędów przez cudzoziemców i dysydentów.

Ukrócona została samowola hetmanów - zakaz prowadzenia polityki zagranicznej, odebranie kompetencji skarbowych, zakaz wykorzystywania wojska do celów prywatnych. Wojska tzw. cudzoziemskiego autoramentu wyłączono spod kompetencji hetmanów i przekazano pod dowództwo feldmarszałka saskiego Flemminga. Na sejmie ograniczono samodzielność sejmików, a także zwyczajowe kompetencje senatu.

Przewidywano wprowadzenie stałych podatków na armię – w Koronie pogłównego, na Litwie podymnego - która miała liczyć 24 tysiące żołnierzy (w praktyce liczyła 12 tysięcy). Było to bardzo niewiele w porównaniu z liczebnością armii sąsiadów Polski w pierwszej połowie XVIII wieku – Rosji (330 tys.), Prus i Austrii (po ok. 140 tys.).

Po zakończeniu obrad „sejmu niemego” i zakończeniu konfederacji tarnogrodzkiej lata pokoju umożliwiły powolną odbudowę gospodarki, kończąc okres wyniszczających wojen wewnętrznych i zewnętrznych.

Minister Andrzej Osterman* do cara Piotra I o możliwości ingerencji w Polsce
Jestem zdania, że i my powinniśmy postarać się zawczasu nie tylko zerwać jak najprędzej sejm grodzieński, ale też pod ręką wzniecić przeciwko królowi jakąś nową konfederację, nie żałując na to trudu ani pieniędzy. Taka konfederacja zawsze będzie użyteczna dla celów J. Carskiej Mości, chociażby tutaj pokój nie doszedł do skutku, gdyż:
1-o pod tym pretekstem J.C. Mość może zawsze trzymać w Polsce swe wojska,
2-o za pomocą konfederacji zmusi się króla Augusta, by ostrożniej i nie tak publicznie przeciwko nam występował,
3-o póki wojska nasze będą w Polsce, cesarz także namyśli się dziesięć razy, nim przedsięweźmie coś przeciwko J.C. Mości;
4-o króla pruskiego tym łatwiej będzie utrzymać w sferze naszych interesów,
5-o dzięki konfederacji J.C. Mość zawsze mocno stać będzie w Polsce i obie strony będą musiały postępować według jego woli [...].
Powodów do konfederacji jest pod dostatkiem: że król August chce tron zapewnić synowi, że dąży do samowładztwa, że stara się podnieść Turków przeciwko J.C. Mości, a tym samym przeciwko Polsce, aby tymczasem spełnić swój zamiar, tj. zgnieść wolność Rzplitej -- to wszystko wystarczy do podbechtania Polski przeciwko królowi. Można by jeszcze dodać, że on obiecał Turkom i cesarzowi pewne cesje terytorialne kosztem Rzeczypospolitej; gdy dodamy do tego pieniądze i poufną zapowiedź protekcji carskiej, sprawa, moim zdaniem, nie napotka wielkich trudności.
* Andrzej hrabia Osterman (właściwie Henryk Fryderyk) -- z pochodzenia Niemiec, był w służbie dworu rosyjskiego od 1704 r.

Ingerencja państw ościennych w wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej

Po zakończeniu wewnętrznych sporów w 1719 roku osłabiona Polska stała się w polityce zagranicznej przedmiotem, a dotyczące jej ustalenia zapadały bez udziału jej przedstawicieli. Już w 1719 roku doszło do zawarcia traktatu antyrosyjskiego podpisanego w Wiedniu przez Saksonię, Austrię i Anglię, który zakładał utrzymanie niezależności Polski. Odpowiedzią na niego był traktat poczdamski pomiędzy Prusami i Rosją, w którym oba państwa zobowiązywały się do utrzymywania dotychczasowego ustroju Rzeczypospolitej.

Kolejne ingerencje państw ościennych w wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej nastąpiły w związku z chorobą i śmiercią Augusta II Mocnego. Dyplomacja rosyjska ożywiła się w związku z aktywnością Francji obawiającej się wzrostu potęgi Rosji (1726 rok – sojusz Petersburga i Wiednia) oraz sukcesów Habsburgów nad Turcją. Król Francji Ludwik XV zaczął popierać na przyszłego króla Polski Stanisława Leszczyńskiego w 1724 roku, co zaowocowało jego ślubem z córką eks-króla. Takiej decyzji nie popierały Rosja i Austria, dlatego w 1732 roku by nie dopuścić do wyboru Leszczyńskiego lub do przejęcia korony polskiej przez syna Augusta II Mocnego zawarły układ za pośrednictwem rosyjskiego dyplomaty Karla Gustawa von L�wenwolda. Ich kandydatem był portugalski infant. Do porozumienia państwa te wciągnęły także Prusy, a sojusz trzech dworów, nazywany „traktatem trzech czarnych orłów” zawarty został 13 grudnia 1732 roku.

Traktat L�wenwolda z 1732 roku
[Trzy mocarstwa postanowiły] użyć wszelkich środków zgodnych z polską konstytucją, aby na elekcji wybrano króla, który byłby w stanie utrzymać pokój i dobre stosunki z sąsiadującymi państwami; doświadczenie wykazało, że francuska partia w Polsce wznieca ciągle niepokoje przeciw cesarzowi i królowi pruskiemu, a równocześnie intrygami w Konstantynopolu zagraża Rosji […] W Polsce może powstać stronnictwo popierające Stanisława i podburzające do czynów bezprawnych i przeciwnych postanowieniom Rzeczypospolitej [na mocy konstytucji sejmowych Leszczyński został ogłoszony banitą, a co za tym idzie nie mógł piastować urzędów] sojusznicy przeto zobowiązują się w czasie elekcji wystawić na polskich granicach armie, nie w celu narzucenia wyboru siłą orężną, lecz aby ochraniać polską wolność od wszelkiego skrępowania ze strony państw postronnych.

Dowiedz się więcej

1 Okupacja niemiecka na ziemiach polskich
2 Wojny polsko-tureckie
3 Testament Bolesława Krzywoustego

Komentarze
artykuł / utwór: Panowanie Augusta II Mocnego (1697-1733)

Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)

Imię:
E-mail:
Tytuł:
Komentarz:

Historia Polski / Panowanie Augusta II Mocnego (1697-1733)