klp.plMaksymalny obszar terytorialny Rzeczpospolita Obojga Narodów miała po podpisaniu pokoju z Rosją w Polanowie w 1634 roku i wynosił on ok. 990 tysięcy km². W kolejnych wojnach Polska traciła na rzecz sąsiadów kolejne obszary. W wojnie ze Szwecją na podstawie traktatu oliwskiego z 3 maja 1660 roku utraciła Inflanty na północ od Dźwiny. W wyniku traktatu Grzymułtowskiego z 1668 roku Polska utraciła na rzecz Rosji ziemię smoleńską oraz siewiersko-czernichowską, zadnieprzańską Ukrainę, Zaporoże i Kijów. Wojny z Turcją nie przyniosły strat terytorialnych – granica nadal opierała się o rzekę Dniestr. W wyniku konfliktów pod koniec XVII wieku obszar Rzeczpospolitej wynosił 732 tys. km².
Demograficzne skutki wojen
Największe straty ekonomiczne przyniosła wojna ze Szwecją, ponieważ walki trwały na rdzennych polskich ziemiach. Ponadto Szwedzi prowadzili brutalna politykę okupacyjną. Z kolei powstania kozackie przyczyniły się do zniszczenia rolniczych obszarów. W wyniku konfliktów liczba ludności Rzeczpospolitej zmniejszyła się o jedną czwartą, co spowodowało, że znaczne obszary państwa stanowiły pustki (przeszło połowa gospodarstw leżała odłogiem). Ludność, która bezpośrednio nie utraciła życia podczas działań zbrojnych, umierała masowo wskutek głodu i szerzących się epidemii. Dodatkowo z kraju uciekało wielu mieszkańców, przenosząc się w bezpieczniejsze rejony Europy (Prusy Książęce, Śląsk, tereny okupowane przez Rosjan). Z powyżej 10 milionów ludności zamieszkujących Rzeczpospolitą około 1648 roku w dwadzieścia lat później zostało około 6 milionów. Liczba chłopów zmniejszyła się mniej więcej o jedną trzecią (najgorsza sytuacja panowała w Wielkopolsce i Prusach Królewskich), podobna sytuacja panowała w miastach (niektóre zostały doszczętnie spalone). Postępował także proces agraryzacji miast (wzrost funkcji rolniczej kosztem usługowej). Regres demograficzny przyczynił się do upadku rolnictwa.
Gospodarcze skutki wojen
Działania wojenne wpłynęły znacząco na stan polskiej gospodarki. Głównymi czynnikami osłabiającymi były liczne rekwizycje i rabunki zarówno własnych, jak i obcych wojsk. Niszczone były zbiory i zasiewy, palone domostwa, zaś ludność brana była często w jasyr. Ludność dziesiątkowały głód i zarazy.
Po 1618 roku skończyła się koniunktura na handel zbożowy. Szlachta usiłowała ocalić swe dochody ciężar kryzysu przerzucając na chłopów – nastąpiło gwałtowne zwiększenie pańszczyzny. Chłopi, stanowiący 75% społeczeństwa byli kompletnie wyalienowani, nie czuli związku z państwem, ponieważ nie mieli wpływu na jakiekolwiek sprawy publiczne. Upadek miast pogłębiał się, a warstwa mieszczańska nie rozwijała się. W całym społeczeństwie dochodziło do gwałtownego różnicowania się ludności (skupianie majątków w rękach nielicznych, zaś niemożność innych do odbudowy swej majątkowej pozycji). Majętność magnatów pozwalała im na szybką odbudowę swej pozycji i podporządkowanie sobie licznej klienteli złożonej z bezrolnej lub małorolnej szlachty.
Spadek dochodowości folwarków był spowodowany nie tylko spadkiem wydajności gospodarstw. Zniszczenia wojenne krajów Zachodu zmusiły je do przestawienia się na własną produkcję rolną, a z polskimi dostawcami zboża silnie konkurowali dostawcy rosyjscy (przez port w Archangielsku). Szlachta starała się ratować drastycznie, podnosząc wymiar pańszczyzny, co wzmagało niezadowolenie chłopów i wzmożenie zbiegostwa, odmową odrabiania pańszczyzny, a czasem zbrojnymi buntami chłopskimi. Wprowadzono także powodujący ubożenie chłopów przymus propinacyjny – obowiązek zakupu określonej ilości alkoholu w karczmie dworskiej. W celu odbudowy gospodarki właściciele ziemscy zaczęli opierać swą działalność na pracy czynszowej lub wolnonajemnej, a robociznę zaczęto zamieniać na czynsze pieniężne (przede wszystkim w dobrach magnackich oraz królewszczyznach).
System skarbowy w wyniku upadku gospodarczego i kryzysu władzy centralnej nie działał sprawnie – pogłówne płacono w coraz mniejszej wysokości. W 1691 roku nastąpiła niemal pełna decentralizacja skarbu, a hetmani przy pobieraniu podatku gruntowego omijali podskarbich, co dawało im pole do licznych nadużyć.
Dowiedz się więcej
1 Powstanie Rządu Tymczasowego RP i utrwalanie władzy komunistów
2 Seniorat w dziejach Polski średniowiecznej
3 Polskie państwo pod okupacją
2 Seniorat w dziejach Polski średniowiecznej
3 Polskie państwo pod okupacją
Komentarze
artykuł / utwór: Skutki wojen w XVII-wiecznej Rzeczpospolitej
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)