klp.plW 1569 roku na sejmie lubelskim Zygmunt II August wcielił do Korony Ukrainę, Podole i Wołyń. Na południowo-wschodnich krańcach Rzeczpospolitej wykształciła się kozaczyzna - kategoria ludzi wolnych, których łączył wspólnie zamieszkiwany obszar, obyczaje i uznawanie atamanów. Ich główną siedzibą było Zaporoże – teren nad porohami (porohy – katarakty na rzece Dniepr). Za Porohami znajdowała się Stara Sicz oraz Nowa Sicz. Na tzw. Dzikie Pola zbiegali poza Ukraińcami mieszkańcy Polski centralnej, Litwy, Mołdawii, Wołoszczyzny i Rosji. Kozackie wyprawy łupieżcze na długich lekkich łodziach – czajkach – docierały do miast tureckich położonych nad Morzem Czarnym, a nawet w okolice Stambułu. W roku 1572 po raz pierwszy stworzono rejestr Kozaków, których brano do wojska Rzeczpospolitej za odpowiedni żołd. Pozostali byli traktowani na równi z chłopami, co budziło ich sprzeciw. Niewielu z nich utrzymywało się z uprawy roli – większość zyski czerpała z grabieżczych najazdów przeciw Tatrom krymskim i Turkom. Kozacy z jednej strony stanowili pomoc dla Rzeczpospolitej na kresach, z drugiej była to jedyna siła mogąca przeciwstawić się na tych terenach magnaterii. Konflikt kozacki dodatkowo wzmagany był poprzez różnice językowo-etniczne pomiędzy polskimi właścicielami dóbr a ludnością chłopską, a także mniejsze prawa prawosławia w stosunku do katolicyzmu.
W 1590 roku ustalono, że liczba Kozaków rejestrowych (wypłacano im żołd) będzie wynosić tysiąc, co nie spełniało oczekiwań ludności Zaporoża. Rok później wystąpili pod wodzą Krzysztofa Kosińskiego (dopominali się o zaległy żołd), a ich bunt poparty przez chłopów udało się zdusić magnaterii dopiero w 1593 roku. W 1594 roku doszło do wybuchu drugiego powstania pod wodzą Semena Nalewajki przeciw miejscowej magnaterii (Wiśniowieccy, Ostrogscy, Rożyńscy). Powstańców pokonał w 1596 roku hetman polny koronny – Stanisław Żółkiewski.Wraz z zakończeniem działań wojennych w ramach polsko-tureckiego konfliktu ujawniły się coraz większe sprzeczności na ukraińskich terenach. W 1618 roku w spotkaniu ze starszyzną kozacką nad Rastawicą ustalono podniesienie liczby rejestrowych Kozaków do 3 tysięcy, zaś w 1625 do 6 tysięcy (ordynacja nad Kurukowym Jeziorem) – co stanowiło ok. 15% Kozaków mogących nosić oręż. Pozostała ludność była zmuszona do służby lub pracy pańszczyźnianej. W 1630 roku rozpoczęły się otwarte wystąpienia Kozaków pod wodzą Tarasa Fedorowicza, ruch został stłumiony, jednak rejestr podniesiono do 8 tysięcy. Kolejne masowe wystąpienie rozpoczęło się pod wodzą Pawluka w 1637 roku, stłumiony po interwencji wojsk koronnych (bitwa pod Kumiejkami). Sejm w 1638 roku w ramach represji zmniejszył rejestr do 6 tysięcy, co spowodowało kolejną fale buntu pod wodzą Ostrzanina, stłumione dzięki zdecydowanej reakcji magnaterii (represje, pacyfikacje, podporządkowanie ludności szlacheckiej administracji).
Powstania kozackie Bohdana Chmielnickiego
Od 1644 roku trwały przygotowania do budowy europejskiej koalicji przeciw Turcji, do której należała także Polska. Plany królewskie zakładały użycia w walkach wojsk kozackich. W roku 1646 rozpoczęły się pertraktacje zaporożcami, na które z obawą patrzyła tamtejsza magnateria. Prowodyrem wystąpienia Kozaków był pisarz wojska zaporoskiego – Bohdan Chmielnicki, który w wyniku sporu z urzędnikiem królewskim zbiegł na Sicz, porozumiał się z Tatarami, wzniecił powstanie, a w 1648 roku uderzył na wojska koronne. Po zwycięstwie nad Żółtymi Wodami rozbił wojska koronne pod Korsuniem, biorąc do niewoli obu hetmanów – Mikołaja Potockiego i Marcina Kalinowskiego. Sukcesy doprowadziły do zajęcia znaczących obszarów Ukrainy oraz poparcia Chmielnickiego przez większość chłopów i mieszczan. Wojna przekształciła się w wojnę o wyzwolenie narodowe.
Wybuch powstania zbiegł się ze śmiercią Władysława IV. Sejm konwokacyjny zwołał pospolite ruszenie i zorganizował wojska zaciężne, które zostały rozproszone pod Piławcami na jesieni 1648 roku. Elekcja Jana Kazimierza zbiegła się z ofensywą Chmielnickiego w kierunku Lwowa i Zamościa. Pertraktacje (ze strony polskiej prowadził je kanclerz Jerzy Ossoliński) nie dały żadnych rezultatów, dlatego w 1649 roku wznowiono działania zbrojne (drugi etap powstania). Wojska polskie pod wodzą regimentarzy i Jeremiego Wiśniowieckiego odpierały oblężenie Zbaraża, zaś król otoczony pod Zborowem porozumiał się z chanem tatarskim Islam Girejem. W sierpniu 1649 roku doszło do podpisania ugody, na mocy której Chmielnicki otrzymał hetmańską buławę, rejestr kozacki zwiększono do 40 tysięcy oraz wydzielono województwa podległe władzy nowego hetmana (bracławskie, czernihowskie i kijowskie). Układ ten nie satysfakcjonował żadnej ze stron (Chmielnicki szukał poparcia w Rosji i Turcji, podżegał również do powstań chłopskich na terenach etnicznie polskich).
W czerwcu 1651 roku (po śmierci ugodowego Ossolińskiego) Polacy przystępują do ataku. Rozgrywa się trzydniowa bitwa pod Beresteczkiem, w której Polacy dowodzeni przez Jana Kazimierza doprowadzają do ustąpienia Tatarów z pola bitwy, a następnie rozbijają kozackie wojska. Na mocy ugody zawartej w Białej Cerkwi ograniczono liczbę rejestrowych Kozaków do 20 tysięcy, a teren autonomii został ograniczony do królewszczyzn w województwie kijowskim.
W latach 1652-1658 trwa trzeci etap powstania. W 1652 roku hetman Chmielnicki podjął samodzielną wyprawę na Mołdawię (wbrew polskim interesom). Wojska próbującego mu przeszkodzić hetmana Kalinowskiego zostały doszczętnie rozbite 2 czerwca pod Batohem i wymordowane z niezwykłym okrucieństwem. W 1653 roku wojska kozackie doprowadzają do otoczenia armii Jana Kazimierza pod Żwańcem i tylko dzięki Tatarom dochodzi do zawarcia ugody na zasadach podpisanych w Zborowie.
Do konfliktu włącza się Rosja, która na jesieni 1653 roku podejmuje uchwałę o przyłączeniu Ukrainy do swego państwa, zaakceptowaną przez radę kozacką w Perejasławiu rok później (ugoda perejasławska). Armia rosyjska w 1654 roku uderza na Rzeczpospolitą w dwóch kierunkach – na terenie Ukrainy i na północy, zajmując ziemię smoleńską i Wilno. Mimo sukcesu wojsk polskich pod Ochwatowem i przymierzu z Tatarami w 1655 roku ofensywa rosyjsko-kozacka dociera do Puław. Klęska Chmielnickiego pod Jezierną powoduje uznanie przez hetmana polskiego zwierzchnictwa. Wobec ataku szwedzkiego na Polskę Rosja godzi się na zawieszenie broni i wspólne akcje przeciw Szwedom (jesień 1556 roku).
Podział ziem ukraińskich w wyniku wojen polsko-rosyjskich
Miejsce Bohdana Chmielnickiego zajmuje w 1657 roku sprzyjający Polsce Jan Wyhowski (dąży do zrównania Kozaków ze szlachtą). Na mocy ugody podpisanej w Hadziaczu z województw czernichowskiego, bracławskiego i kijowskiego wydzielono odrębną całość administracyjną – Księstwo Ruskie, które miało posiadać własnych urzędników, hierarchię kościelną i organizacyjną, na której czele stanąć miał hetman ruski. Starszyzna kozacka w prawach została zrównana ze szlachta polską. Rzeczpospolita miała składać się z trzech organizmów państwowych.
Przeciw Wyhowskiemu i Polsce wybuchło powstanie ludowe, które wykorzystała Rosja, włączając się w 1659 roku do walki o wpływy na Ukrainie. W 1660 roku Stefan Czarniecki odniósł zwycięstwo nad Rosjanami pod Połonką, odzyskując w kolejnym roku całą Litwę właściwą z Wilnem. Z kolei na południu wojska dowodzone przez Stanisława Potockiego i Jerzego Lubomirskiego obległy armie rosyjską pod Cudnowem (1660), zaś wojska kozackie dowodzone przez Jerzego Chmielnickiego zostały rozbite przez Lubomirskiego pod Słobodyszczami i zmuszone do uznania zwierzchnictwa króla polskiego. Na mocy rozejmu w Andruszowie z 1667 roku (potwierdzonego w 1686 w pokojem Grzymułtowskiego) Rosja zatrzymywała ziemię smoleńską, siewierską i czernichowską, a także uzyskała znaczną część Ukrainy – Zadnieprze, południowe kresy oraz Kijów z przyległym okręgiem. Rozejm przekreślał plany stworzenia trzeciego – ukraińskiego – trzonu Rzeczpospolitej.
Dowiedz się więcej
1 Panowanie Kazimierza Jagiellończyka (1447-1492)
2 Tworzenie się nowej władzy na ziemiach polskich. Manifest i działalność PKWN
3 Polityka wewnętrzna Stefana Batorego (1576-1586)
2 Tworzenie się nowej władzy na ziemiach polskich. Manifest i działalność PKWN
3 Polityka wewnętrzna Stefana Batorego (1576-1586)
Komentarze
artykuł / utwór: Powstania kozackie na Ukrainie
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)