klp.plPo bezpotomnej śmierci Stefana Batorego konieczna była kolejna wolna elekcja. Po raz drugi doszło do podwójnej elekcji – zwolennicy tradycji jagiellońskiej (m.in. Jan Zamoyski) wybrali Zygmunta Wazę – siostrzeńca Anny Jagiellonki (syna Katarzyny Jagiellonki), zaś stronnictwo katolicko-magnackie na króla wytypowało arcyksięcia Maksymiliana Habsburga. Arcyksiążę zbrojnie uderzył na Rzeczpospolitą, dochodząc swoich praw, jednak wojska Jana Zamoyskiego skutecznie broniły dostępu do Krakowa, a następnie pokonały go na Śląsku w 1588 roku bitwie pod Byczyną. Władcą Polski został wnuk Zygmunta Starego – Zygmunt III Waza.
Nowy król należał do ortodoksyjnych katolików i zwolenników kontrreformacji. Wokół niego wytworzyło się nowe stronnictwo złożone z aktywnych katolickich działaczy – duchownych i świeckich (wzrost znaczenia duchowieństwa – prymas Stanisław Karnkowski, kardynał Jerzy Radziwiłł, jezuici – Andrzej Bobola i wybitny kaznodzieja Piotr Skarga oraz katolicy w samorządach ziemskich i urzędach centralnych). Opowiadało się ono za wzmocnieniem roli króla, kontrreformacją, sojuszem z Habsburgami, wojną z Turcją oraz interwencją w Rosji.Niechętni królowi byli magnaci, którzy bronili swej uprzywilejowanej pozycji. Przeciwstawiali się rosnącej roli kleru oraz próbom wzmocnienia władzy centralnej. Ze stronnictwa egzekucyjnego wyłoniła się grupa średniej szlachty pragnąca reform Rzeczpospolitej. Popierała ona tolerancję religijną, pragnęła wzmocnienia roli sejmu oraz egzekucji praw. Stronnictwo regalistów (zwolenników króla) odłączyło się od dworu i w porozumieniu z ruchem egzekucyjnym dążyło do wzmocnienia władzy centralnej, ograniczenia wolności elekcji, a także reformy sejmu – ograniczenie jego roli na rzecz senatu i korony. W związku z tym, że zwoływane kolejno sejmy rozchodziły się bez podejmowania uchwał wzrosła rola sejmików ziemskich. Niechęć do króla wywołały plany sojuszu Wazy z Habsburgami ogłoszone na sejmie inkwizycyjnym w 1592 roku (upokorzenie króla, wzrost napięcia wewnętrznego).
Różnice między poszczególnymi stronnictwami zaogniły się na sejmie w 1605 roku. Także śmierć Zamoyskiego, który, ciesząc się wielkim autorytetem, potrafił godzić skonfliktowane strony, przyczyniła się do wzrostu napięcia. Na czele stronnictwa antykrólewskiego stanął współpracujący z popularnymi wśród szlachty magnatami – wojewoda krakowski - Mikołaj Zebrzydowski.
W latach 1606-1609 doszło do konfederacji generalnej - rokoszu sandomierskiego w obronie wolności i pra w– wywołanego konfliktem króla ze szlachtą.
| Pacierz rokoszowy do Króla Jegomości Zygmunta III z 1606 roku Ojcze nasz, królu polski, który mieszkasz w Warszawie, U nas w niedobrej sławie Święć się w Szwecyi imię Twoje, Gdzie są z dawna twe pokoje. Przyjdź do królestwa (twego) szwedzkiego, A zaniechaj polskiego i księstwa litewskiego. Bądź wola Twoja w Wandalach, jako pierwej była, Gdzieś dobrych śledzi miał obfitość siła. Chleba naszego powszedniego Zbawiłeś nas za panowania swego. Odpuść nam łanowe, poborowe, czopowe, Bo bardzo już są u nas rzeczy nienowe, I nie uwódź nas na pokuszenie na wojnę z Szwedami, Bo jej dla ciebie doma dosyć mamy. Ale nas zbaw od waszego złego, A sam idź prędko do Boga Wszechmogącego, Albowiem Twoja moc nad nami Lepiej niż radzić o nas z jezuitami. Amen Anegdoty, facecje i sensacje obyczajowe XVII i I połowy XVIII wieku, [w:] pod red. Z Kuchowicza, Łódź 1962. |
Na sejmie 1606 roku zwolennicy króla pragnęli przeforsować swoje reformy. Krytycznie do nich odnosiła się część szlachty, która zbierała się na zjeździe w Stężycy, następnie w Lublinie, gdzie wysunięto nawet żądanie usunięcia króla z tronu. W Sandomierzu zawiązała się konfederacja rokoszan, stanowiącą w oczach szlachty legalną realizację zasady demokracji. Rokoszanie obawiali się absolutystycznych dążeń króla (absolutum dominium), dlatego domagali się ograniczenia uprawnień króla, żądali przestrzegania wolności wyznania, będąc niechętnymi kontrreformacyjnej polityce króla i jego jezuickiemu otoczeniu. Król atakowany był za dążenia do wzmocnienia swej władzy, skupienie się na staraniach o odzyskanie szwedzkiej korony, odwlekanie sprawy „obwarowania” konfederacji warszawskiej oraz skupienie wyłącznie na interesach własnej dynastii. Na wieść o rokoszu król ściągnął do Wiślicy wojska z Ukrainy sprzyjających mu magnatów. Wojska rokoszan poniosły klęskę w walce z wojskami króla dowodzonymi przez hetmanów Stanisława Żółkiewskiego i Jana Karola Chodkiewicza w bitwie pod Guzowem w 1607 roku. Rokosz zakończył się kompromisem – reformy nie weszły w życie, zaś rokoszanie ukorzyli się przed Zygmuntem III (bez poniesienia kary). Zwyciężyła magnateria, hamując jakiekolwiek reformy państwa, a kompromis polityczny przetrwał do końca panowania Władysława IV wazy.
Polityka zewnętrzna Zygmunta III Wazy
Pierwsze kilkanaście lat rządów Zygmunta III Wazy skupiły się głównie na staraniach o dziedzictwo korony szwedzkiej. Po śmierci w 1592 swego ojca, Jana III, panującego w Szwecji, Waza został formalnie także królem tego kraju. Powstała wówczas personalna unia polsko-szwedzka. Aby objąć szwedzką koronę, król musiał jednak zaprzysiąc zagwarantowanie praw dla luteranizmu i wyrzec się prób katolicyzacji Szwecji. 19 lutego 1594 został wraz z żoną uroczyście koronowany w katedrze w Uppsali na króla Szwecji. W wyniku buntu nieprzychylnego Zygmuntowi III stronnictwa szwedzkiego pod wodzą regenta Karola księcia Sudermanii i klęsce w bitwie pod Linkping w 1598 roku doszło do jego detronizacji przez Riksdag (jednoizbowego szwedzkiego parlamentu) w 1599 roku. Rok później król ogłasza włączenie pozostałych przy nim Inflant Północnych do Polski, co prowadzi do zaostrzenia konfliktu. Zygmunt III planuje również uzyskanie nowych zdobyczy kosztem Rosji targanej konfliktami (opozycja bojarska, powstania chłopskie) po śmierci Iwana IV Groźnego, a także rozszerzenie na nich wpływów Kościoła rzymskiego.
W 1605 oraz 1609 roku król potwierdza prawo kurateli nad księciem Prus Albrechtem Fryderykiem linii elektorów brandenburskich, zaś w 1611 roku przenosi lenno pruskie na władców Brandenburgii. Brandenburska linia Hohenzollernów otrzymała prawo następstwa na tronie w Królewcu. Formalna władzę w Prusach Książęcych przejmują oni w 1618 roku (połączenie władztwa w Brandenburgii i Prusach Książęcych).
Dowiedz się więcej
Komentarze
artykuł / utwór: Panowanie Zygmunta III Wazy (1587-1632)
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)