klp.pl- luteranizm – Jan Seklucjan, Erazm Gliczner – głównie Prusy Królewskie (Królewiec), wyznawcy to mieszczanie w zachodniej i północnej Polsce;
- kalwinizm – Jan Łaski, Krzysztof Krański – Pińczów („Sarmackie Ateny”), wyznawcy to szlachta w Małopolsce i na Litwie;
- arianizm (Bracia Polscy) – Marcin Czechowic, Jan Niemojewski, Faust Socyn – Akademia w Rakowie, wyznawcy to drobna i średnia szlachta z Małopolski i Pogórza.
Podstawy rozwoju reformacji w Polsce
W XVI wieku na terenach polsko-litewskich istniały dwa arcybiskupstwa – w Gnieźnie i we Lwowie. Na czele hierarchii kościelnej stał arcybiskup gnieźnieński z tytułem prymasa i legata papieskiego. Biskupów zarządzających diecezjami wybierały kapituły (mianował król, a zatwierdzał papież). Obok organizacji diecezjalnej istniały zakony (głównie tzw. zakony żebracze) oraz zgromadzenia mnisze. Kościół katolicki był w Polsce po królu największym posiadaczem ziemskim (od 9% do 13%). Na dochody Kościoła składała się także dziesięcina, zaś papiestwo pobierało 10% dochodów kleru oraz tzw. świętopietrze, które jednak w XVI wieku przeznaczone było w większości na umacnianie granic południowo-wschodnich (zagrożenie turecko-tatarskie). Duchowieństwo do czasów reformacji organizowało całe szkolnictwo (od szkół parafialnych po Akademię Krakowską). Upowszechnienie szkolnictwa i kontynuacja nauki w duchu humanizmu na uczelniach zagranicznych (także osobom pochodzenia mieszczańskiego i świeckiego) wytworzyło nową warstwę elit, która podejmowała krytykę poziomu moralnego i intelektualnego kleru katolickiego, a także jego uprzywilejowana pozycję. Ruch egzekucyjny postulował wprowadzenie na wzór angielski kościoła narodowego, ze względów praktycznych (likwidacja świętopietrza, dziesięciny, annatów, konfiskata dóbr kościelnych), zarzucając, że Kościół nie ponosi żadnych ciężarów na rzecz obrony państwa. Na świadomość narodową wpłynął rozwój ruchu husyckiego w Czechach i sympatia jaką darzyła innowierców część szlachty polskiej. Krytykowano Kościół za uchylanie się od świadczeń na obronę, a także wprowadzanym zakazom druku w języku polskim m.in. Biblii oraz braku kazań w języku narodowym. Ponadto krytykowano możliwość pozywania szlachty innowierczej przed katolickie sądy duchowne i zakaz lichwy. Niezadowolenie budziły łatwo rzucane klątwy oraz bogactwo hierarchii kościelnej.
Ruchy protestanckie w Polsce i ich rozwój
Początek reformacji w Europie wiąże się z wystąpieniem Marcina Lutra w 1517 roku. Idee luteran zdobyły akceptację w najbliższym sąsiedztwie Polski – w Prusach Krzyżackich (skąd po 1525 roku przedostawała się większość literatury protestanckiej do Polski), na Pomorzu w Brandenburgii oraz na Śląsku. Luteranie między innymi:
- postulowali o głoszenie kazań w języku narodowym, a także wprowadzenie języków narodowych do obrzędów i piśmiennictwa religijnego
- zaprzeczali potrzebie istnienia hierarchii kościelnej,
- krytykowali idee życia zakonnego,
- krytykowali idee sprzedaży odpustów, sakramentów i innych obrzęd ów liturgicznych,
- pragnęli utworzyć „tani” kościół,
- pragnęli zjednoczenia człowieka z Bogiem,
- uważali, że wiara powinna się opierać na akcie chrztu oraz komunii i lekturze Biblii w ojczystym języku.
Od luteranizmu odciągał jednak polska szlachtę jego niemiecki charakter, szczególnie, że trwał okres wzmożonej walki o polski język i kulturę. Także nie była atrakcyjna silna ingerencja państwa w życie wiernych oraz zasada głosząca, że wyznanie panującego jest wyznaniem poddanych. Na niepokoje związane z rozprzestrzenianiem idei protestanckich zareagował Zygmunt I Stary wydając w latach 1520-1540 szereg dekretów antyreformacyjnych, jednak zostały one uznane za sprzeczne z zasadą nihil novi i nie uzyskały aprobaty Sejmu. Mimo starań arcybiskupa Jana Łaskiego idee reformacji zyskiwały wciąż nowych zwolenników, a szlachta katolicka wraz z innowierczą jawie sprzeciwiała się kościelnej jurysdykcji. Sądy duchowne rozstrzygały o odstępstwach od wiary katolickiej, zaborze mienia kościelnego, uchylaniu się od płacenia dziesięcin, a także o sprawach małżeńskich, obyczajowych i spadkowych.
W 1548 roku w Polsce schronienie znalazła wygnana z Czech grupa braci czeskich - identyfikujących się z umiarkowanym husytyzmem. Osiedlili się w dobrach możnych Wielkopolskich, którzy oddawali im leżące na terenie ich włości kościoły (m.in. Jakub Ostroróg). Bracia czescy głosili prostotę życia i kultu, utrzymując się z pracy własnych rąk.
Z kolei wśród szlachty małopolskiej rozwinęła się idea kalwinizmu. Gmina założona w Genewie przez Jana Kalwina w 1541 roku znalazła swe naśladownictwo także w Polsce. Szlachtę nie interesowała surowa doktryna religijna, ale przede wszystkim prawne i społeczne zasady organizacji gmin (samodzielność, niezależność od władzy państwowej, taniość organizacji). Kościół kalwiński podzielił się na trzy prowincje – małopolską, wielkopolską i litewską. Wspólnota kalwińska w latach 1562-1565 podzieliła się na zbór większy (kalwiński) oraz zbór mały (ariański). Rozpad rozpoczęło odłączenie się wygnanych z Włoch antytrynitarzy (arianie, bracia polscy), którzy przybyli do Polski. Byli oni zwolennikami radykalizmu dogmatycznego (m.in. odrzucenie dogmatu Trójcy św, zaprzeczenie boskości Chrystusa) oraz społecznego (zakaz udziału w wojnach, sprawowania urzędów, głosili równość społeczna stanów). Z czasem radykalizm zmniejszył się, a arianie nacisk kładli na znaczenie rozumu w interpretacji Biblii.
Nowe organizacje religijne swą działalność skupiły na rozwijaniu szkolnictwa, zakładając liczne szkoły wzorowane na średniowiecznych gimnazjach (poziom nauczania równy uniwersyteckiemu). Najwcześniej powstały gimnazja luterańskie w Gdańsku (1558) oraz Toruniu (1557). Szkoły kalwińskie działały w Pińczowie, Secyminie, Łańcucie, Lewartowie, zaś bracia czescy prowadzili szkołę w Lesznie. Arianie swoje szkolnictwo rozwinęli w Rakowie tworząc Akademię Rakowską (Gymnasium Bonarum Artium) zwaną sarmackimi Atenami. Uczniowie szkół protestanckich naukę kontynuowali często za granicą, m.in. na uniwersytecie królewieckim (Albertyna), założonym w 1541 roku przez Albrechta Hohenzollerna.
Panowanie Zygmunta II Augusta również rozpoczęło się od wydawania dekretów antyreformacyjnych. Sytuacja ta zmieniła się po zbliżeniu króla do stronnictwa egzekucyjnego. Władca zaczął popierać ideę polskiego kościoła narodowego, jednak Rzym zdecydowanie odrzucił ten projekt. W 1562 roku sejm egzekucyjny ostatecznie zniósł starościńską egzekucję wyroków sądów duchownych. W 1570 roku dążący do porozumienia przedstawiciele luteran, kalwinistów i braci czeskich zawarli zgodę sandomierską. Za szczytowe osiągnięcie ruchu reformatorskiego uważa się uchwaloną w 1573 roku konfederację warszawską, tworzącą prawne podstawy pokoju religijnego – wieczysty pokój między wszystkimi wyznaniami.
Początki kontrreformacji w Polsce
Pod koniec panowania Zygmunt II August zatwierdził przedstawioną mu w 1564 roku księgę uchwał soboru trydenckiego (sobór trwał w Trydencie w latach 1545-1563 i ustalił reformę kościoła katolickiego) umożliwiającą odbudowę znaczenia Kościoła katolickiego w Polsce. Decyzja o realizacji postanowień soboru trydenckiego w Polsce zapadła na synodzie w Piotrkowie w 1577 roku. W połowie XVI wieku w Polsce utworzono nuncjaturę papieską, która przede wszystkim przeciwstawiała się utworzeniu polskiego kościoła narodowego oraz nakłaniała do zwalczania reformacji.
Początek kontrreformacji w Polsce wiąże się z osobą Stanisława Hozjusza – biskupa warmińskiego, a następnie kardynała, który w 1564 roku sprowadził do Polski (do Braniewa) członków zakonu Towarzystwa Jezusowego, potocznie zwanych jezuitami. Założyli oni sieć kolegiów – nowoczesnych szkół średnich o humanistycznym profilu, powszechnej dostępności i bezpłatności nauczania. Szkoły te kształtowały poglądy związane z ortodoksyjnym katolicyzmem, a ich wpływ na stan umysłowy elit był widoczny w kolejnych pokoleniach polityków. Wileńskie kolegium jezuitów zostało przez Stefana Batorego podniesione do rangi uniwersytetu (1578).
Sobór trydencki zaowocował zmianami w polskim kościele – w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych biskupi zaczęli zwoływać synody diecezjalne, zaczęli przeprowadzać wizytacje i zakładać seminaria duchowne. Proboszczowie rozpoczęli prowadzenie ksiąg parafialnych (zapisy aktów chrztu, małżeństwa, pogrzebu). Duchowni zostali zobligowani do przebywania w swych parafiach oraz do noszenia stroju duchownego. Zrealizowanie postulatu egzekucjonistów o zakazie egzekwowania wyroków kościelnych przez starostów, kłótnie w łonie protestantów (zwanych od 1573 roku dysydentami), a także szerokie zmiany w Kościele katolickim spowodowały większe zaufanie do tej instytucji i porzucanie idei reformacyjnych (m.in. powodowało konwersje na katolicyzm).
Unia brzeska (1596)
Utworzenie w 1589 roku patriarchatu w Moskwie wprowadziło groźbę uzależnienia polskiego kościoła wschodniego – metropolii kijowsko-halickiej - od jego decyzji. Papież zaproponował poprzez polskich jezuitów ruskim władykom (biskupom prawosławnym) zawarcie unii. Papież dążył do podporządkowania sobie prawosławia, zaś Polacy do umocnienia panowania Rzeczypospolitej głównie na Ukrainie oraz silniejszego związania mieszkającej tam ludności z polską. Kościół wschodni miał zachować swoją odrębność liturgiczną i organizacyjną (np. prawo niższego kleru do zawierania małżeństw) oraz zyskać równouprawnienie z Kościołem katolickim na terenach Rzeczpospolitej. Delegaci episkopatu prawosławnego podpisali pod koniec 1595 roku akt unii w Rzymie – został on ogłoszony w 1596 roku na synodzie w Brześciu Litewskim jako unia brzeska. Duchowieństwo i wierni prawosławni podzielili się. Przeciw unii wystąpiło dwóch biskupów, klasztory, bractwa cerkiewne, a także mieszczanie, chłopi i część szlachty, jednak król Zygmunt III Waza uznał powstały Kościół grekokatolicki (unicki) za jedyna legalną wspólnotę chrześcijaństwa wschodniego w Rzeczpospolitej. Doprowadziło to do krwawych konfliktów. Uznanie ponowne Kościoła prawosławnego w 1632 roku przez Władysława IV Wazę nie zabliźniło jednak wytworzonych konfliktów.
Dowiedz się więcej
1 Księstwo Warszawskie (1807-1812)
2 Wojny polsko-rosyjskie (do 1686 roku)
3 Konstytucje polskie w okresie międzywojennym
2 Wojny polsko-rosyjskie (do 1686 roku)
3 Konstytucje polskie w okresie międzywojennym
Komentarze
artykuł / utwór: Reformacja w Polsce w XVI wieku i unia brzeska
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)