klp.plPo roku 1454 stosunki między królem, radą królewską a szlachtą nadal nie były określone. Szlachta, przyjeżdżając na zjazdy generalne – sejmy walne (totus communitas regni – cała wspólnota królestwa),nie była zorganizowana. Wytworzyły się dwa sejmy prowincjonalne (dzielnicowe), które działały od połowy stulecia w Kole dla Wielkopolski i w Nowym Mieście Korczynie dla Małopolski. W razie sprzecznych głosów ponownie rozpatrywano ustawy na sejmikach ziemskich. Stopniowo przypadkowo zebrana szlachta przekształciła się w koło dyskutujące nad propozycjami królewskimi – powstał prototyp izby niższej. Od końca lat sześćdziesiątych na sejmach walnych zaczęło się pojawiać po dwóch przedstawicieli z sejmiku ziemskiego. Za pierwszy dwuizbowy sejm walny uważa się zjazd piotrkowski z 1468 roku. Za panowania Jana I Olbrachta – na początku 1493 roku – po raz pierwszy na sejm walny do Krakowa zostali zwołani przedstawiciele wszystkich sejmików ziemskich (z Koła i Korczyna), którzy stworzyli izbę niższą sejmu. Odtąd podejmowane rozporządzenia zaczęły obejmować zarówno Małopolskę, jak i Wielkopolskę. Od tego momentu przed zwołaniem sejmu król rozsyłał uniwersały ze wskazaniem czasu i przedmiotu obrad zgromadzenia walnego.
Senat – izba wyższa – wykształcił się z Rady Królewskiej. W skład wchodzili najwyżsi urzędnicy ziemscy – wojewodowie, kasztelanowie, arcybiskup, biskupi katoliccy oraz urzędnicy nominowani przez króla – ministrowie - kanclerz, podkanclerzy, podskarbi i marszałkowie. Od końca XIX wieku rada zbierała się niemal co roku, od połowy XV wieku dominujący głos uzyskało możnowładztwo (na te zebrania przybywało także rycerstwo, nie rządząc się żadnymi regułami i ograniczając się do akceptacji uchwał). Senat obradował wraz z królem, który jednocześnie mianował członków senatu. Na zebraniach senatorzy przedstawiali swoje stanowisko wobec propozycji króla (wota). Senatorem zostawało się dożywotnio. Wśród członków senatu obowiązywała ścisła hierarchia – pierwszym był prymas – arcybiskup gnieźnieński, zaś pierwszym świeckim senatorem (szóstym ogólnie) był kasztelan krakowski. Od 1569 roku senat liczył około 140 członków.
Izba poselska – izba niższa – składała się z posłów wybieranych na sejmikach ziemskich (od 2 do 6 z sejmiku). Od 1569 roku izba niższa liczyła 170 posłów, w tym 48 pochodziło z Litwy. Posłów ograniczały instrukcje sejmikowe czyli pisemne lub słowne instrukcje dotyczące tego jak dany poseł ma głosować wydawane na sejmikach elekcyjnych, wybierających swych przedstawicieli na sejm walny. Posłowie mogli głosować według zasady plena potestas, czyli głosując zgodnie ze swoim sumieniem lub limitata potestas – zgodnie z instrukcjami własnego sejmiku.
W 1501 roku po akcie w Mielniku wzrosła rola możnowładztwa. Akt dawał im prawo rozdawania dostojeństw, sądzeni mieli być przez sąd senatu, senatorowie mieli rozstrzygać o sprawach wagi państwowej, a także mieli prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi. Mimo iż akt ten nie został potwierdzony prawnie spowodował rządy senatu w latach 1501-1503. Na sejmie w Piotrkowie w 1504 roku sejm przejął kontrolę dóbr królewskich, zakazał łączenia urzędów królewskich z innymi godnościami, ustalił zakres władzy urzędników, a także w sytuacji kryzysu skarbu państwa uchwalił specjalne podatki. Z kolei sejm walny, który odbył się w 1505 roku ustalił zakres uprawnień delegatów szlachty (podatki, pospolite ruszenie), rolę senatu określił jako doradczą, a przede wszystkim przyjął konstytucję nihil novi - nie można było wprowadzić nowych zmian bez zgody króla, senatu i sejmu (równowaga senatu i sejmu).
| Marcin Kromer o sejmach i sejmikach w Polsce Sejmy zwołuje się dla dwóch zasadniczych celów: obrad nad sprawami państwa oraz odprawienia sądów. (...) Są to sejmy walne, zwane także powszechnymi zjazdami królestwa. Niegdyś, w czasach kiedy życie układało się prościej i lepiej, trwały one dwa lub trzy dni. Potem, wraz z powiększeniem się spraw sądowych i państwowych, sejmy zaczęły się przeciągać na czas dłuższy (...).W czasach późniejszych, to jest mniej więcej za pamięci naszych dziadków, sejmy zaczęły obradować przy udziale szlacheckiego ogółu oraz społeczeństwa miasta Krakowa, jako jedynego spośród wszystkich miast w państwie. Jednocześnie udział w obradach zaczęli brać posłowie szlachty, czyli, jak to się powszechnie mówi, posłowie ziemscy, to znaczy wysłannicy poszczególnych województw i ziem oraz miasta Krakowa. Z początku było tak dla rozstrzygnięcia jednej tylko sprawy, (...) chodziło mianowicie o uchwalenie podatków na wojnę. Później jednakże, (...) posłowie ci zaczęli się garnąć również i do innych narad państwowych, już nie jako doradcy ale jako nadzorcy monarchów i senatorów, a ponadto jako stróżowie swobód i przywilejów szlacheckich oraz praw publicznych. (...)Obecnie zatem nie ma prawomocnego sejmu bez udziału posłów ziemskich. I dlatego ilekroć sejm ma być zwołany, król naznacza szlachcie w określonych dniach i określonych miastach najpierw zjazdy lokalne, zwane sejmikami.(...) Pod przewodnictwem, senatorów obiera szlachta swych delegatów, czyli posłów i albo daje[im] osobne instrukcje sejmikowe albo udziela ogólnego pełnomocnictwa w celu przeprowadzenia wszelkich postanowień, jakie całemu sejmowi wydadzą się korzystne dla państwa. Prawnie wykluczone zostaje od funkcji poselskiej ten, kto na sejmie ma do załatwienia sprawę prywatną czy spór sądowy. (...) |
Rodzaje sejmów:
- Sejm walny – zwyczajny (zwoływany co dwa lata na 6 tygodni) i nadzwyczajny (zwoływany na 2 tygodnie)
- Sejm konwokacyjny – w okresie bezkrólewia (od 1573 roku) zwoływany przez interrexa – ustalał miejsce i czas elekcji
- Sejm koronacyjny – kończył okres bezkrólewia, zwoływany był do Krakowa, w czasie którego elekt zaprzysięgał artykuły henrykowskie, pacta conventa, po czym odbywała się koronacja
- Sejm obozowy – w czasie zebrania pospolitego ruszenia (np. Nieszawa 1454 rok)
- Sejm rokoszowy – wypowiadał posłuszeństwo królowi
Jak funkcjonowały obrady sejmu walnego
Obrady sejmu zwoływane były przez króla w określonym miejscu i terminie. Władca wyznaczał również przedmiot obrad. Zebranie rozpoczynała msza, podczas której homilia poświęcona była tematowi obrad. Rozpoczęcie obrad wiązało się z przywitaniem króla (całowanie królewskiej reki symbolem zwierzchnictwa władcy). Króla witał marszałek poprzedniego semu. Na początku wysłuchiwano wotów senatorskich (przemówienia senatorów), a następnie następowało rozłączenie obrad. Król obradował z senatem, natomiast izba poselska przenosiła się do innego pomieszczenia.
Obrady izby niższej rozpoczynały się od wyboru marszałka, a następnie następowały rugi poselskie, czyli sprawdzenie ważności mandatów. Po tym odbywało się podejmowanie decyzji - na początku funkcjonowania sejmu stosowano zasadę jednomyślności – powszechna aprobata (od 1652 roku zasada liberum veto).
Król miał prawo do konkluzji, czyli ostatecznej redakcji tekstu konstytucji. Ogłoszenie ustanowionej konstytucji następowało poprzez wpisanie jej treści do księgi miejskiej miasta, w którym obradował sejm. Po zakończeniu zjazdu szlachty na sejm walny odbywały się sejmiki relacyjne, na których delegowani posłowie zdawali relację z obrad. Jeśli dany poseł złamał instrukcję sejmiku elekcyjnego (tego, który go wybrał), nie ponosił żadnej kary – nie był wybierany jako przedstawiciel na kolejny sejm walny. Niektóre postanowienia wymagały zgody całych sejmików. Jeśli dany sejmik się nie zgadzał król, poprzez legata, nakłaniał go do przyjęcia konstytucji.
| Hieronim Lippomano, Relacja o Polsce z roku 1575 - Sejmiki i sejm walny Sejmy dla dwu przyczyn zgromadzać się zwykły, raz dla narady w sprawach Rzeczypospolitej, po wtóre dla sądów. I to są publiczne sejmy, nazwane powszechnie zjazdami królestwa... Szlachta była przestawiana na sejmach przez swych deputatów, czyli tak zwanych posłów ziemskich, z każdego województwa i ziemi (...)Przed każdym sejmem król naznacza prowincjonalne sejmiki, na które się szlachta w pewnym dniu i na oznaczone miejsce zgromadzała. W tych miejscach, jeśli nie zachodzi żadna przeszkoda, szlachta ze swymi senatorami i urzędnikami ziemskimi schodzi się do kościoła, a wezwawszy Ducha św. dla dobrej porady, słucha królewskiego poselstwa: gdzie i kiedy sejm się otworzy, i co będzie przedmiotem obradowania. Następnie obiera swoich posłów sejm, dając im albo szczególne instrukcje, albo ogólne pełnomocnictwo działania, tak jak powszechne dobro Rzeczypospolitej wskazywać będzie. Liczba posłów z każdego województwa nie jest jednostajna, lecz zastosowana od liczby ziem w tymże województwie. Posłowie w pojedynczych powiatach wybrani zbierają się jeszcze na tak zwane walne zjazdy, które w Wielkopolsce zgromadzają się do miasta Koła, w Małopolsce do Korczyna (...)Tam nowo mianowani posłowie, starszyzna i kto chce ze szlachty w dniu przez króla oznaczonym gromadzą się w jedno koło, słuchają listów królewskich, przepatrują instrukcje szlachty i naradzają się pomiędzy sobą o potrzebach Rzeczypospolitej. Z tych dopiero zjazdów jadą na sejm walny. Tam, po wysłuchania w kościele uroczystej służby Bożej, wszyscy idą na pokoje króla, który otoczony siedzącą wielką Radą senatu i nie opodal stojącymi sekretarzami i posły, przez usta kanclerza lub podkanclerza oświadcza, o jakich przedmiotach w ogólnym zebraniu stanów naradzać się potrzeba. Następnie senatorowie, począwszy od arcybiskupów i biskupów, mówią swe zdania, a posłowie otrzymawszy od króla pozwolenie odejścia, zebrani w inne koło, radzą pomiędzy sobą; a tegoż dnia lub następnego przysławszy jednego z pośrodka siebie, przekładając to, co się im po wspólnej naradzie widzi być potrzebnym dla Rzeczypospolitej. (...)Wszystko, co wymaga narady, idzie na głosy senatorów, przy czym posłowie ziemscy są obecni lub bywają oddaleni wedle okoliczności. Ostatni głos zabiera monarcha, a co mu się zda słusznym, bierze powagę sejmowego wyroku i prawa, jeśli tylko się nie sprzeciwia zasadniczym prawom szlachty albo senatorom, lecz król zawiesza swe zdanie, dopóki nie nastąpi zgoda senatorów i posłów albo przynajmniej ich większości. A jako do sejmu należy jeszcze i sądownicza władza, król dwa lub trzy dni w tygodniu, przez czas trwania sejmu, poświęca sądom lub zlewa je na pewnych wybranych przez się senatorów (...) Te sądy ostatnie noszące nazwę asesorskich, mają odwołanie do króla... |
Dowiedz się więcej
1 Wojny polsko-niemieckie za panowania Bolesława Chrobrego
2 Wielka wojna 1409-1411
3 Plemiona polskie
2 Wielka wojna 1409-1411
3 Plemiona polskie
Komentarze
artykuł / utwór: Powstanie sejmu walnego w Polsce
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)