klp.plOd 1548 roku Zygmunt II August obejmuje tron krakowski. W 1553 roku po śmierci Barbary, pragnąc zbliżenia z Habsburgami Zygmunt poślubia Katarzynę Habsburg, czym osłabił pozycję Bony, która na ostatnie cztery lata swego życia wyjechała do Włoch. Wywiozła z sobą większość sum zgromadzonych dzięki oszczędnej gospodarce – część z nich przeznaczyła na pożyczkę dla niewypłacalnego Filipa hiszpańskiego („sumy neapolitańskie”).Program egzekucji dóbr
Ruch egzekucyjny zakładał, że dawne prawa i stosunki były dobre, a czas i ludzie je popsuli i należy je w pełni przywrócić, doprowadzając do tzw egzekucji, która przyniesie poprawę. Podstawowymi celami było osłabienie możnowładztwa i usprawnienie mechanizmów zarządzania królestwem. Najbogatszym właścicielem w Polsce był król. Posiadał około jednej szóstej obszarów polskich), które stanowiły tzw. królewszczyzny. Królewszczyzny były rozdawane przez króla jako uposażenie za służbę państwową. Król mógł je także zastawiać, pragnąc zapełnić królewski skarbiec lub oddać w dzierżawę. Większość królewszczyzn tym sposobem dostawała się w ręce magnaterii.
Program egzekucji dóbr postulowany przez średnią szlachtę polegał na żądaniu zwrotu królewszczyzn do skarbu państwa. Podstawy tego programu zostały ustanowione na sejmie w Piotrkowie w 1504 roku. Przyjęte konstytucje zakazywały królowi nadawania i wydzierżawiania dóbr koronnych bez zgody całego sejmu (uderzenie w interesy możnowładztwa), jednocześnie nakazując odebranie dóbr koronnych przywłaszczonych przez wielkie rody. Ponadto podjęto uchwałę zakazująca łączenie niektórych stanowisk. Sejm przejął tym samym kontrolę dóbr królewskich, zakazując ich nadawania na własność lub zastawiania. Szlachta, sprzeciwiając się temu, nie chciała przede wszystkim wprowadzać nadzwyczajnych podatków na utrzymanie państwa. Władca jednak nadal rozdawał królewszczyznę, czyli łamał prawo, dlatego dopominano się respektowania zasady zwierzchności prawa nad instytucjami władzy państwowej.
Program egzekucji praw
Szlachta domagała się także od króla przestrzegania uchwalonych konstytucji i nadanych przywilejów, przede wszystkim szanowania statutu czerwińskiego (incompatibilitas - niepołączalność) - niełączenia w jednym ręku kilku urzędów. Postulowano ujednolicenie i skodyfikowanie rozmaitych praw stosowanych w Polsce.
Rozwój ruchu egzekucyjnego
Ruch egzekucyjny dążył do likwidacji wszelkich uprawnień autonomicznych. Postulował wprowadzenie na wzór angielski kościoła narodowego, ze względów praktycznych (likwidacja świętopietrza, dziesięciny, annatów, konfiskata dóbr kościelnych), zarzucając, że Kościół nie ponosi żadnych ciężarów na rzecz obrony państwa. Krytykowano Kościół za uchylanie się od świadczeń na obronę, a także wprowadzanym zakazom druku w języku polskim m.in. Biblii. Ponadto krytykowano możliwość pozywania szlachty innowierczej przed katolickie sądy duchowne (rozstrzygały o odstępstwach od wiary katolickiej, zaborze mienia kościelnego, uchylaniu się od płacenia dziesięcin, a także o sprawach małżeńskich, obyczajowych i spadkowych).
Oprócz tego ruch dążył do nowej unii Polski z Litwą na zasadzie „wspólne ciężary powinny być wspólnie ponoszone” (zarzucano Litwie, ze wywoływała konflikty, w które musiała angażować się strona polska, zaś Litwini nie pomagali państwu polskiemu w jego wojnach), do unifikacji terytorialnej i prawnej. Poglądy te zaowocowały między innymi wydaniem w 1543 roku pism politycznych Mikołaja Reja, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, i Stanisława Orzechowskiego. Na czele ruchu egzekucyjnego stali przedstawiciele wyznań reformowanych – Hieronim Ossoliński (kalwinista), Mikołaj Sienicki (arianin) oraz wielokrotny marszałek izby poselskiej – Rafał Leszczyński.
W 1552 roku ruchowi egzekucyjnemu udało się uzyskać zawieszenie egzekucji starościńskiej wyroków sądów duchownych w sprawach o wiarę i o dziesięcinę (trwałą moc zyskało to w 1563 roku). W kolejnych latach Zygmunt August starał się unikać zwoływania sejmów, sytuacja zmieniła się, gdy pojawił się problem bałtycki. Potrzeby wojny inflanckiej spowodowały współpracę ruchu egzekucyjnego z królem. W 1562 Zygmunt August pragnący wypowiedzenia wojny o Inflanty zwołał w Piotrkowie sejm walny tzw. pierwszy sejm egzekucyjny(król po raz pierwszy na obradach wystąpił w polskim stroju szlacheckim, a nie jak dotychczas włoskim). Szlachta zażądała egzekucji dóbr – natychmiastowego zwrotu królewszczyzn rozdanych wbrew prawu ustanowionemu w 1504 roku tzw. nowe sumy). Postulowała lustrację dóbr królewskich – oszacowania dochodów z królewszczyzn. Powołano komisje, które dokonały lustracji królewszczyzny – miast królewskich, ok. 1500 wsi i prawie 500 folwarków. Czwarta część dochodów miała być przeznaczona na utrzymanie stałego wojska – tzw. wojsko kwarciane (ok. 3 tys). Sejm piotrkowski skupił się także na reformie podatkowej – zweryfikował podstawę ściągania tzw. poboru, ustalił nowe spisy podatkowe (rejestry), nominalnie podniósł stawkę poboru, jednocześnie umożliwiając połowę stawki poboru potracić z dziesięciny kościelnej (było to realnym opodatkowaniem Kościoła).
Kolejne sejmy egzekucyjne odbyły się w Warszawie (1563-1564), gdzie ujednolicono miary i wagi na terenie całego kraju oraz utworzono oddzielny skarb kwarciany w Rawie Mazowieckiej; w Piotrkowie (1565), na którym odbyła się między innymi debata nad utworzeniem kościoła narodowego oraz w Lublinie (1569).
Na sejmie w Piotrkowie uchwalono kontrolę nad działalnością podskarbiego koronnego i sposobem wykorzystania dochodów z królewszczyzn, obowiązek płacenia nadzwyczajnych podatków przez kler (procent od dziesięcin), zniesiono wykonywanie wyroków sądów kościelnych przez starostów, a także zakazano łączenia urzędu starosty z urzędami ziemskimi. W Lublinie z kolei podjęto decyzję o pełnej unifikacji kraju, m.in. o zniesieniu uprawnień ekonomicznych dla Prus Królewskich, Mazowsza, księstwa zatorsko-oświęcińskiego. Została także zawarta nowa unia polsko-litewska.
Dowiedz się więcej
1 Działalność zjednoczeniowa i polityka zagraniczna Mieszka I
2 Wielka Emigracja
3 Powstanie i rozwój folwarku szlacheckiego w Polsce
2 Wielka Emigracja
3 Powstanie i rozwój folwarku szlacheckiego w Polsce
Komentarze
artykuł / utwór: Panowanie Zygmunta Augusta i rozwój ruchu egzekucyjnego w Polsce
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)