klp.plPrzy królu wykształciła się organ doradczy króla - Rada Królewska - która już za czasów Jagiełły i króla Władysława III odgrywała znaczącą rolę w państwie. Z niej pod koniec stulecia uformował się senat – izba wyższa. W skład wchodzili najwyżsi urzędnicy ziemscy – wojewodowie, kasztelanowie, biskupi katoliccy oraz urzędnicy nominowani przez króla – kanclerz, podkanclerzy, podskarbi i marszałkowie.
Przywileje wprowadzone przez Jagiełłę stanowiły podstawę ustroju, który przez następne trzysta lat dominował w Polsce. Przede wszystkim nietykalność osobista i nienaruszalność dóbr bez wyroku sadu, rozdział władzy wykonawczej i sadowniczej, przewaga polityczna bardzo licznej grupy obywateli (szlachta). Praktyki powstałe za panowania Jagiełły wprowadziły zwyczaj zjazdów szlacheckich, które zajmowały się nie tylko sprawami sądowniczymi, ale i publicznymi – ich rozwój stanowił podstawę samorządności szlacheckiej. Wraz ze wzrostem znaczenia sejmików szlacheckich malała ranga urzędu starosty – jego kompetencje przejmowali urzędnicy ziemscy. Specyfiką stanu szlacheckiego było duże zróżnicowanie wewnątrz grupy.
| Marcin Kromer o szlachcie Do szlachty bowiem zalicza się tych, których przodkowie czy rodzice zostali do tego stanu powołani i zobowiązani do służby wojskowej otrzymując znak rodowy albo też ci, który sami sobie na to zasłużyli swoją dzielnością. Jednakże za coś znamienitszego uchodzi to, że ktoś się urodził szlachcicem, aniżeli to, że nim został. Szlachcic z urodzenia powinien pochodzić z ojca i matki szlachcianki, złączonym ważnym w obliczu prawa węzłem małżeńskim, jakkolwiek i matka pochodzenia mieszczańskiego nie przekreśla szlachectwa dzieci, byleby szlachcicem był ojciec. Dzieci nieślubnych, choćby pochodziły od rodziców ze szlachty, i to dygnitarzy, nie zalicza się do rodów, i nie maja one przywilejów szlacheckich. Moc udzielania tego zaszczytu, to jest szlachectwa, ma sam władca i udziela go już to kierując się własnym przekonaniem i chęcią wyświadczenia dobrodziejstwa, już to opierając się na świadectwie i swego rodzaju adopcji ze strony sławnych i wybitnych przedstawicieli jakiegoś rodu; oni to udzielają swego rodowego znaku temu, kto w ten sposób zostaje uszlachcony. Takim jednak nowo mianowanym szlachcicom nie wolno (...) otrzymywać ani posiadać dóbr ziemskich, natomiast ich potomstwo zaczyna korzystać z takich samych praw co i inne dzieci szlacheckie. Utrata szlachectwa następuje na mocy wyroku władcy, jeśli winowajca dopuścił się jakiejś haniebnej i strasznej zbrodni; plami się także i niejako zrzeka się szlacheckiej godności ten, kto opuszczając szeregi rycerstwa i gospodarkę na roli w pogoni za brudnym zyskiem zajmie się rzemiosłem czy jeszcze czymś lichszym i pocznie handlować posługując się fałszywą miara i wagą, i robi ciemne interesy za szynkwasem. |
Wzrost znaczenia stanu szlacheckiego powodował upadek mieszczaństwa. Na złą kondycję tej warstwy wpłynęły kolejne przywileje pozwalające szlachcie na ustalanie cen na towary w miastach i utrudnianie rozwoju handlu przez korzystne dla niej przywileje celne. W mieszczaństwo uderzał zakaz posiadania dóbr ziemskich oraz zajmowania wyższych godności duchownych. W Polsce jedynie silny stan mieszczański istniał na Pomorzu (Gdańsk, Elbląg), gdzie cieszył się specjalnymi przywilejami. W pozostałych częściach Korony warstwa ta nie odgrywała znaczącej roli. Utrata znaczenia mieszczaństwa spowodowana była m.in. niepolskim pochodzeniem części patrycjatu, niechęcią do obcojęzycznych, a bogatych przybyszów, słabością demograficzną miast, a także wspomniane włączenie się szlachty do wielkiej wymiany handlowej z za granicą.
| Marcin Kromer o społeczeństwie polskim Ludność Polski z jednej strony dzieli się zatem według urodzenia, (...) a więc na stan rycerski, czyli szlachtę oraz pospólstwo; z religijnego zaś punktu widzenia - na stan duchowny i stan świecki.(...) Szlachta polska wyodrębniła się dla rządzenia oraz obrony reszty ludności i kraju. Dlatego też ci, którzy tworzą ten sam stan, w dawniejszych czasach nazywani byli rycerzami, a teraz - od ciążącego na nich obowiązku służby w konnicy - nazywani są najczęściej equites, w języku natomiast ojczystym zwą się szlachtą, od szlachetności rodu, (...) i ziemianami (...). Nazwa ta pochodzi więc od ziemi i pól,(…) Do pospólstwa zalicza się wszystkich, którzy nie należą do szlachty (...), czy to będą rolnicy, ogrodnicy, pszczelarze lub pasterze bydła, czy też rzemieślnicy i wyrobnicy, szynkarze, kramarze, woźnice i kupcy, bez względu na to czy prowadzą życie na roli (...), we wsiach i osiedlach, czy też miasteczkach i miastach .(...) Pospólstwo miast i miasteczek jest w nieco lepszym płożeniu i cieszy się większa swobodą, aniżeli lud wieśniaczy. Wprawdzie jedni i drudzy płacą swoim panom roczne czynsze, ale rolnicy i wieśniacy (...) świadczą ponadto wszelkie darmowe prace przy uprawie pańskich gruntów i inne posługi dworskie. |
Na dole społecznej drabiny znajdowała się ludność chłopska – grupa zależna od szlachty, przez szlachtę wykorzystywana i w stosunku do niej opozycyjna.
Dowiedz się więcej
1 Powstania kozackie na Ukrainie
2 Funkcjonowanie Królestwa Polskiego (1815-1830)
3 O kształt granic II Rzeczypospolitej
2 Funkcjonowanie Królestwa Polskiego (1815-1830)
3 O kształt granic II Rzeczypospolitej
Komentarze
artykuł / utwór: Przemiany społeczne i ustrojowe państwa polskiego w XV wieku
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)