klp.pl| Przywilej koszycki - 17 września 1374 r. W imię pańskie. Amen (...) my, Ludwik z bożej łaski węgierski, polski, dalmacki etc. król, chcemy, aby doszło do wiadomości wszystkich, tak obecnych, jak i przyszłych, że:(...) 5. Ponieważ zaś rzeczona szlachta nasza w szczególnej swej do nas miłości przyjęła (...) i potomstwo nasze żeńskie, tak samo jak męskie, sobie za księcia i pana – przeto (...) zwalniamy i wyjmujemy od składania wszelkich danin, podatków i opłat, tak ogólnych, jak i szczególnych, jakimkolwiek mianem by się zwały, wszystkie miasta, grody, posiadłości, miasteczka i wsie, mieszkańców wsi całego Królestwa Polskiego (...)oraz chcemy, aby byli zwolnieni, oswobodzeni i wyjęci od wszelkich posług, robót, ciężarów i dostaw, tyczących się tak ludzi, jak i rzeczy. 6. Chcemy zadowolić się tym tylko, aby corocznie na św. Marcina wyznawcę (11 listopada) nam i następcom naszym na znak najwyższego panowania i uznania korony Królestwa Polskiego płacono po dwa grosze zwykłej monety (...) 8. Jeśli podczas panowania naszego lub następców naszych potrzeba nam będzie wyruszyć na wyprawę poza granice Królestwa Polskiego i jeśli szlachcie polskiej w naszej obecności lub bez nas z jakimikolwiek nieprzyjaciółmi w tej wyprawie przyjdzie bitwę stoczyć lub mieć spotkanie, w którym niektórzy będą do niewoli wzięci i poniosą większe lub mniejsze szkody w rzeczach lub osobach , wtedy im wypłacimy całkowite odszkodowanie (…) |
| 14. Nadto obiecujemy, że żadnego pana, rycerza lub szlachcica lub kogo innego, jakiegokolwiek stanu będzie, postronnego przybysza, czyli cudzoziemca, starostą nie uczynimy (...) |
W związku z tym, że Jadwiga nie pozostawiła potomków Władysław Jagiełło musiał zabiegać o zapewnienie praw do dziedziczenia tronu swym synom – Władysławowi i Kazimierzowi, pochodzących z małżeństwa z ruska księżniczką Zofią Holszańską. Poparcia szukał wśród szlachty, dlatego zmuszony był zapewnić im nowe przywileje zwane przywilejami jedleńsko-krakowskimi, pochodzącymi z roku 1430 i 1433. Gwarantowały one nietykalność osobistą i majątkową szlachcie. Od tej pory bez wyroku sądu szlachcic nie mógł być aresztowany czy pozbawiony majątku.
Przywileje wprowadzone przez Jagiełłę stanowiły podstawę ustroju, który przez następne trzysta lat dominował w Polsce. Przede wszystkim nietykalność osobista i nienaruszalność dóbr bez wyroku sądu, rozdział władzy wykonawczej i sadowniczej, przewaga polityczna bardzo licznej grupy obywateli (szlachta). Praktyki powstałe za panowania Jagiełły wprowadziły zwyczaj zjazdów szlacheckich, które zajmowały się nie tylko sprawami sądowniczymi, ale i publicznymi – ich rozwój stanowił podstawę samorządności szlacheckiej i umożliwił wykształcenie się instytucji sejmu. Specyfiką stanu szlacheckiego było duże zróżnicowanie wewnątrz grupy.
Zebrane w obozie w Cerekwicy pospolite ruszenie z Wielkopolski, które miało wziąć udział w wojnie przeciw Zakonowi (1454) uzależniło rozpoczęcie akcji zbrojnej od wydania nowych przywilejów dla szlachty przez Kazimierza Jagiellończyka. Król uległ ich żądaniom i nadał szlachcie wielkopolskiej przywileje w Cerekwicy (15 września 1454 - przywilej cerekwicki). Król Polski mógł od tej pory zwoływać pospolite ruszenie jedynie za zgoda sejmików ziemskich. Sejmiki też musiały wyrażać zgodę na każdorazową zmianę prawa lub jakiekolwiek dodatkowe opodatkowanie przewyższające dwa grosze z łana. Król zobowiązał się również do powoływania na urzędy dworskie Małopolan i Wielkopolan. Kazimierz Jagiellończyk potwierdził także zakaz łączenia urzędu starosty z innymi urzędami (wcześniej nieprzestrzegany) oraz ograniczał kompetencje sądowe starostów do czterech artykułów grodzkich. Postanowienia te zostały następnie rozciągnięte na całą szlachtę w Nieszawie (11-12 listopada 1454). Nowe przepisy – przywileje cerekwicko-nieszawskie (znane także pod nazwą statuty nieszawskie) - ograniczały przede wszystkim władzę króla.
| Statuty nieszawskie z 1454 roku Przede wszystkim naszym słowem królewskim przyrzekamy w pełni utrzymać wszystkich mieszkańców naszego królestwa przy wszelkich prawach, danych im przez poprzedników naszych. Nikogo nie polecimy pozbawić dóbr ani uwięzić, jeżeli wina jego nie zostanie wprzód wyrokiem sadowym stwierdzona. Przyrzekamy również, ze gdy wypadnie nam wyprawić się poza granice królestwa, zapłacimy wszystkim towarzyszącym nam ziemianom za każdą włócznię pięć grzywien i wynagrodzimy ich za poniesione szkody i niewolę podług praw, jakie przyznali nasi poprzednicy.(...)Również przyrzekamy, że w powyższych ziemiach godności, kasztelanie i urzędy rozdzielać będziemy między osoby, wyróżniające się zasługą i wiekiem; aby zaś zamknąć drogę szemraniom, godności te nadawać będziemy tylko osobom osiedlonym i posiadającym dobra dziedziczne w tej ziemi, w której opróżni się urząd (...) Przyrzekamy również, że ani żadnych nowych ustaw nie wydamy, ani nie polecimy wzywać ziemian na wojnę bez zgody sejmiku ziemskiego, do Środy zwołanego. |
Konstytucja z 1493 roku ograniczyła wychodźstwo chłopów – możliwe było opuszczenie wsi, ale po uprzednim wypełnieniu wszelkich zobowiązań wobec szlachcica i doprowadzenia gospodarstwa do należytego stanu. Przywilej piotrkowski wydany na sejmie w Piotrkowie w maju 1496 roku przez Jana I Olbrachta przede wszystkim potwierdzał statuty nieszawskie z 1454 roku, ale także nadał szlachcie nowe przywileje, głównie ekonomiczne. Król ograniczył jeszcze bardziej wychodźstwo chłopów ze wsi (za zgodą właściciela z jednej rodziny chłopskiej mogło być wysłane do miasta na kształcenie jedno dziecko, jeśli w zagrodzie był jedynak – nie miał prawa opuszczać ojcowizny), zwalniał szlachtę od płacenia ceł za towary przewożone z własnych dóbr lub kupowanych na własny użytek, wprowadził przepisy antymieszczańskie, dotyczące maksymalnych cen na produkty rzemieślnicze ustalanych przez wojewodów (taksy wojewodzińskie). Wprowadzono również zakaz opuszczania kraju przez robotników sezonowych w okresie żniw oraz zakaz żebractwa w miastach. Osoby spoza szlacheckiego stanu nie mogły posiadać ziemi, a także nie mogły obejmować wyższych godności kościelnych.
| Konstytucja sejmu piotrkowskiego - 1496 roku |
| A także opierając się na konstytucji króla Kazimierz Wielkiego, naszego poprzednika, stanowimy, że tak jak dotąd było stosowane na mocy zwyczaju, tak też na stałe winno być postrzegane, że mianowicie w poszczególnych latach nie więcej jak tylko jeden kmieć będzie mógł prawnie i w sposób dozwolony przenieść się z jednej wsi do drugiej, gdy zaś ktokolwiek wymienionego jednego kmiecia nie będzie chciał wypuścić, popaść ma w zwykłą karę, którą zwykło ustanawiać od dawien dawna w poszczególnych ziemiach w tej mierze przeciwko tym, co inaczej czynią. |
Pod względem prawnym stan szlachecki był w Polsce równy. Na zróżnicowanie tej warstwy wpływ miał posiadany majątek. Najbogatsza była magnateria – jej członkowie mieli przynajmniej dziesięć wsi oraz rodową historię. Średnia szlachta miała majątek jednowioskowy. Biedniejsi to szlachta zagrodowa, która majątek miała zbliżony do bogatych gospodarzy, a także szlachta klamkowa (gołota) , która nie posiadała ziemi, ale posiadała herb. Najczęściej spośród nich wywodziła się klientela magnacka.
Rodzaje sejmików ziemskich
- przedsejmowy – wysłuchiwał legata królewskiego, wybierał posłów na sejm i ustalał dla nich instrukcje, czyli sposób głosowania;
- relacyjny – odbywał się po obradach sejmu walnego, wysłuchiwał relacji posłów obecnych na zjeździe, podejmował uchwały związane z wykonaniem ustaw sejmowych;
- elekcyjny – wybierał czterech kandydatów, z których król dokonywał nominacji na sędziego ziemskiego;
- kapturowy – wybierał władze konfederacji i sąd kapturowy dla ziemi na czas bezkrólewia;
- deputacki – wybierał co roku deputata (obieralny przedstawiciel szlachty i duchowieństwa do władz ustawodawczych i sądowniczych) do Trybunału Koronnego, a następnie Trybunału Skarbowego (1677).
Dowiedz się więcej
1 Kryzys państwa piastowskiego (1025-1039)
2 Reformy sejmu konwokacyjnego - 1764 rok i elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego
3 Wojny polsko-szwedzkie (do 1635 roku)
2 Reformy sejmu konwokacyjnego - 1764 rok i elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego
3 Wojny polsko-szwedzkie (do 1635 roku)
Komentarze
artykuł / utwór: Powstanie i rozwój demokracji szlacheckiej w Polsce
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)