klp.plW połowie XV wieku dochodzi do zbliżenia pomiędzy szlachta pruską i polską. Krzyżacy, posiadając wojsko zaciężne, musieli wydawać na nie duże kwoty, dlatego między innymi prowadzili uciążliwą dla mieszkańców politykę fiskalną (fiskalizm). Podatki uderzały również w miasta, które cierpiały także z powodu krzyżackiej polityki celnej hamującej rozwój handlu z Polską. Zakon w ówczesnej Europie staje się instytucją anachroniczną, co powoduje jego powolny rozkład jego struktur.
| Związek Pruski - konfederacja powołana przez większą część pruskiej szlachty i miast przeciw państwu krzyżackiemu. Została zawiązana w Kwidzynie 14 marca 1440 roku. Za główny cel Związek stawiał sobie uzyskanie dostępu do władzy, opór przeciw fiskalizmowi i nadużyciom zakonników. W odpowiedzi na ich działania wielki mistrz Ludwik von Erlichshausen nieskutecznie próbował rozbić jedność stowarzyszonych, doprowadził jednak do uznania nielegalności Związku przez cesarza (5 XII 1453). Związek Pruski w lutym 1454 roku odrzucił tę decyzję, wypowiedział posłuszeństwo wielkiemu mistrzowi i doprowadził do powstania, które opanowało wkrótce wszystkie miasta. W wyniku ich prośby o włączenie ziem pomorskich do Polski Kazimierz IV Jagiellończyk 6 marca 1454 roku wydał akt inkorporacji Prus do Polski, co wywołało wojnę trzynastoletnią. |
W 1440 roku na terenie państwa krzyżackiego powstaje Związek Pruski (nawiązywał do powstałego w roku 1397 Związku Jaszczurczego wymierzonego przeciw krzyżackim gwałtom i zbrodniom) – organizacja skupiająca szlachtę i mieszczan z pruskich oraz pomorskich. Spory z zakonem doprowadziły do rozwiązania związku przez cesarza Fryderyka III (1453) i klątwy rzuconej przez papieża na jego członków.
| Skargi poddanych na zakon krzyżacki (przed 1453 r.) 1.Po pierwsze, gdy wielki mistrz von Plauen po klęsce pod Grunwaldem do Torunia w swoim nowym urzędzie i zwołał niektórych ziemian, i kazał jechać do Nowego Miasta [Torunia], i chciał wielu dobrych ludzie niewinnie stracić; zostali oni jednak ostrzeżeni, tak że to nie nastąpiło.(…) 4.Również jego komtur domowy z Torunia, który zwał się pan Wilhelm von Stenie, oni obaj dobrych i ubogich ludzi kazali topić, ażeby mogli z ich żonami czynić, co im się podobało.(…) |
| 11.Również w Gdańsku dużo dobrych patrycjuszów zostało zamordowanych wbrew Bogu i prawu bez winy, którzy w dobrej wierze udali się na zamek i tam zostali oszukani; o czym wielu ludziom jest wiadomo (...) 21.Również zabierano dobra na Pomorzu posiadane na prawie magdeburskim ziemskim i prawie dziedzicznym rycerzom, którzy po sobie nie pozostawili potomków męskich, mimo że mieli braci rodzonych i stryjecznych, którzy nie mieli możności dziedziczenia.(…) 34.Również łokieć flamandzki uległ skłóceniu, a więc gdzie się po staremu mierzyło cztery łany, tara się teraz liczy pięć łanów, aby Zakon mógł obciążyć ludzi większym czynszem.(…) 40.Także mieszkańcom Elbląga dano przywilej, że oni nie powinni na Pomorzu płacić żadnego cła, i ta wolność została również złamana.(…) |
W 1454 roku, na przełomie lutego i marca członkowie rozwiązanego Związku Pruskiego rozpoczynają zbrojne powstanie (zajmując większość miast i zamków pruskich) i zwracają się do Kazimierza Jagiellończyka o włącznie całych Prus do korony na zasadach autonomicznych. 6 marca 1454 roku Kazimierz wydaje akt inkorporacji (wcielenia) Prus krzyżackich i Pomorza do Polski. Kazimierz Jagiellończyk wypowiedział również Krzyżakom wojnę. Litwa pozostała w wojnie neutralna.
| Akt inkorporacji Prus z 1454 roku Król naradzał się czas jakiś i zwołał radę wszystkich swych prałatów oraz całego uniwersytetu, przy czym obecni byli różni rycerze (…), którzy zgodnie wszyscy orzekli w całej tej sprawie, że król ma pełne prawo do Prus i powinien je objąć z Bogiem i prawem, a być panem tych ziem. Po udzieleniu tej rady panowie koronni wspominali również o wielorakim łamaniu pokoju, co Krzyżacy wobec Korony Polskiej od wielu lat czynili i czego się dopuszczali; (wspominali) o tych wszystkich wiecznych pokojach, zawieranych od dawnych lat między Koroną a Krzyżakami; Krzyżacy byli zawsze tymi, którzy łamali pokój, naruszali go i byli sprawcami wojen z Koroną (…). Król JMość przyjął Prusy za swoje i obiecał posłom Związku Pruskiego (ziem i miasta), że będzie ich panem, oraz że będzie (w sprawach) duchownych i świeckich otaczał ich swoją opieką. Potem przybył również król JMość do Prus i przyjął hołd całego kraju i od wszystkich miast osobiście, a także przez swoich posłów. (…) |
Na wiosnę wydawało się, że klęska państwa krzyżackiego jest bliska. W celu ostatecznego rozgromienia Zakonu zebrano w obozie w Cerekwicy pospolite ruszenie z Wielkopolski. Szlachta jednak uzależniła wzięcie udziału w akcji zbrojnej od wydania nowych przywilejów przez Kazimierza Jagiellończyka. Król uległ ich żądaniom i nadał szlachcie wielkopolskiej przywileje w Cerekwicy, które następnie zostały rozciągnięte na całą szlachtę w Nieszawie (statuty nieszawskie).
| Statuty nieszawskie z 1454 roku Przede wszystkim naszym słowem królewskim przyrzekamy w pełni utrzymać wszystkich mieszkańców naszego królestwa przy wszelkich prawach, danych im przez poprzedników naszych. Nikogo nie polecimy pozbawić dóbr ani uwięzić, jeżeli wina jego nie zostanie wprzód wyrokiem sadowym stwierdzona. Przyrzekamy również, ze gdy wypadnie nam wyprawić się poza granice królestwa, zapłacimy wszystkim towarzyszącym nam ziemianom za każdą włócznię pięć grzywien i wynagrodzimy ich za poniesione szkody i niewolę podług praw, jakie przyznali nasi poprzednicy.(...)Również przyrzekamy, że w powyższych ziemiach godności, kasztelanie i urzędy rozdzielać będziemy między osoby, wyróżniające się zasługą i wiekiem; aby zaś zamknąć drogę szemraniom, godności te nadawać będziemy tylko osobom osiedlonym i posiadającym dobra dziedziczne w tej ziemi, w której opróżni się urząd (...) Przyrzekamy również, że ani żadnych nowych ustaw nie wydamy, ani nie polecimy wzywać ziemian na wojnę bez zgody sejmiku ziemskiego, do Środy zwołanego. |
18 września 1454 roku następuje klęska polskiego wojska – źle wyszkolonego i niekarnego pospolitego ruszenia – pod Chojnicami. Na odsiecz Zakonowi przyszły wojska z Zachodu dowodzone przez Bernarda Szumborskiego. Równocześnie klęskę pod Malborkiem ponoszą oddziały pruskie. Krzyżacy dzięki zwycięstwom systematycznie odzyskują zamki, jednak coraz bardziej uwidacznia się problem braku pieniędzy na opłacenie wojsk zaciężnych.
Kolejne lata nie przynoszą jednoznacznego rozstrzygnięcia wojny. W 1457 roku król Kazimierz wydaje wiele przywilejów dla miast pruskich – m.in. możliwość bicia własnej monety, wolność handlu, suwerenność w sprawach żeglugi bałtyckiej. W tym samym roku obecna w Malborku załoga czeska sprzedaje Polsce zamek, który ostatecznie po długim oblężeniu zostaje zdobyty w 1460 roku. Jagiellończyk za pieniądze od pruskich i pomorskich miast organizuje armię zaciężną, na czele której staje podkomorzy sandomierski Piotr Dunin. Z kolei Gdańsk organizuje morską flotę wojenną – gdańską flotę kaperską.
We wrześniu 1462 roku dochodzi do bitwy pod wsią Świecino nad Jeziorem Żarnowieckim. Piotr Dunin odnosi zwycięstwo nad zakonnikami. W 1463 roku Krzyżacy ponoszą klęskę na morzu – nad Zalewem Wiślanym flota Gdańska i Elbląga rozbija flotę krzyżacką (25 statków związkowych przeciw 44 statkom zakonnym). Zdobycie Chojnic i odcięcie Krzyżaków od wojsk spieszących z pomocą z Europy Zachodniej ostatecznie przechyliło zwycięstwo na polską stronę.
Skutki
19 października 1466 przy mediacji papieskiej dochodzi do zawarcia pokoju w Toruniu (II pokój toruński). Na jego mocy do Polski przyłączono z zachowaniem autonomii Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, michałowską, malborską (Malbork, Elbląg), biskupstwo warmińskie (wszystkie utworzyły tzw. Prusy Królewskie). Pozostała część państwa zakonnego ze stolicą w Królewcu pozostała w rękach krzyżackich jako lenno polskie (Prusy Krzyżackie). Każdy kolejny wielki mistrz zakonu zmuszony był składać królowi polskiemu hołd, ograniczono prowadzoną przez niego politykę zagraniczną, a także zobowiązano do wspierania militarnego w wojnach prowadzonych przez króla polskiego. Warunkiem, który nie został wypełniony było prawo wstępu do zakonu Polakom, które miało służyć polonizacji struktur krzyżackich.
| II pokój toruński - 1466 rok Ziemia chełmińska z całą ziemią michałowską i całe Pomorze do nas i do królestwa naszego polskiego będą należały i patrzyły; prócz tego zamek i miasto Malbork, miasto Sztum, miasto Elbląg i miasto Christburg. Wielkiego mistrza na księcia królestwa naszego polskiego przyjęliśmy, a przedniejszym komturów na członków naszej rady koronnej. Będzie zaś wielki mistrz zobowiązany w sześć miesięcy po wyborze osobiście przed nami się stawić i przysięgę winnej wierności złożyć. Którego to wielkiego mistrza i ziemie wszystkie pruskie, i teraz przezeń posiadane i później nabyte, do królestwa naszego polskiego po wieczne czasy przyłączamy, spajamy i wcielamy, tym warunkiem i sposobem, aby z tym królestwem stanowiły jedno nierozdzielne ciało, jeden lud, jeden naród w przyjaźni, związku i unii, nikogo innego, prócz Ojca Świętego i nas, i królestwo polskie za swoją głowę i przełożeństwo nie uznając. Biskupstwo chełmińskie do Kościoła gnieźnieńskiego ma powrócić, warmińskie zaś pod naszą, naszych następców królestwa polskiego władzą, podległością i opieką będzie zostawało. Na przyszłość do Zakonu Niemieckiego Najświętszej Marii Panny w Prusach mają być przyjmowane osoby sposobne także z poddanych wszelakich królestwa naszego polskiego i ziem jemu podległych, tak jednak, że powyżej połowy z nich przyjmować nie będzie zakon obowiązany. |
Pomorze Gdańskie uzyskało szeroki zakres autonomii; m.in.: własny sejm, system podatkowy, dostęp do urzędów miejscowej szlachty i mieszczaństwa. Możliwość nieskrępowanego handlu przez Gdańsk umożliwiła szybki rozwój gospodarczy Polski. Prusy Królewskie charakteryzowały się zaawansowana strukturą stanową, a zwłaszcza silnym mieszczaństwem.
Dowiedz się więcej
1 Seniorat w dziejach Polski średniowiecznej
2 Sprawa polska na kongresie wiedeńskim
3 Skutki wojen w XVII-wiecznej Rzeczpospolitej
2 Sprawa polska na kongresie wiedeńskim
3 Skutki wojen w XVII-wiecznej Rzeczpospolitej
Komentarze
artykuł / utwór: Wojna trzynastoletnia z zakonem krzyżackim 1454-1466
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)