klp.plPrzede wszystkim władca zreformował administrację. Podstawowymi jednostkami terytorialnymi były ziemie. Władza lokalna należała do mianowanych przez króla starostów, którzy sprawowali władzę administracją, zarządzali dobrami królewskimi, także sądzili za ciężkie przestępstwa. Urzędami ziemskimi zawiadywali wojewodowie i kasztelani wybierani spośród lokalnej szlachty, zaś urzędy centralne (marszałek, kanclerz) sprawowały osoby wybierane z małopolskiej szlachty, którzy wchodzili także do rady królewskiej. Nieocenione są zasługi Kazimierza Wielkiego dla prawodawstwa. Ujednolicił on przepisy prawne różne w poszczególnych dzielnicach, spisując i kodyfikując prawo zwyczajowe. Powstały wówczas dwa oddzielne statuty – dla Małopolski (statut wiślicki) i dla Wielkopolski (statut piotrkowski). Statut wiślicki między innymi ustalał formy postępowania administracyjnego i sądowego, określał zakres władzy urzędników państwowych.
| Kazimierz Wielki, Statut wiślicki z 1346 roku My Kazimierz III, z Bożej łaski król polski itd.(...) Wyrażamy naszą wolę i postanawiamy, żeby w przyszłości po wsze czasy takie same ustawy i postanowienia były uznawane, wykonywane i przestrzegane przez wszystkich poszczególnych sędziów, urzędników i ich podwładnych, oraz przez resztę naszych poddanych i ziemi naszych mieszkańców (...)Rycerze i szlachta obowiązani są do wyprawy wojennej i powinni służyć z bronią. Ponieważ godność króla i obrona całego królestwa zasadza się na zbrojnej sile wojskowej, przeto każdy rycerz podług wielkości i rodzaju dóbr swoich i dochodów jest obowiązany z pewną liczbą zbrojnych ludzi służyć i być pożytecznym państwu, jako że dobra jego są wolne, na prawie rycerskim postanowione i wyjęte spod wszelakiego ciężaru. Postanawiamy też, że baronowie i szlachta nasza ziem Polski są obowiązani wobec nas i naszych następców w Królestwie Polskim pełnić służbę wojskowa i w broń się zaopatrzyć i służyć tak, jak najlepiej i najskuteczniej potrafią; ale poza granicami Królestwa nie są obowiązani nam służyć, chyba że otrzymają dostateczne wynagrodzenie lub zostaną przez nas specjalnie uproszeni (... )O naganie szlachectwa. Rody szlacheckie wywodzą zawsze swój początek od przodków, od których pochodzenie potomkowie ich wiarygodnym świadectwem udowadniać zwykli. Jeżeli przeto ktoś mieni się szlachcicem i uważa się za równego innym szlachcicom, a ci temu zaprzeczają, ma dla udowodnienia szlachetnego swego pochodzenia przyprowadzić sześciu poważnych mężów, z których dwaj pochodzą z jego rodu i ci dwaj pod przysięgą zeznają, że pochodzi z ich domu i rodu ojcowskiego(...) |
Król, popierając akcję osadniczą rozwiniętą na szeroką skalę (lokacja ok. 100 miast i 1 tys. wsi), dbał również o dochody w miastach leżących na terenie jego królestwa. Największe polskie miasta uzyskały prawo składu, które nakładało obowiązek na zagranicznych kupców handel towarami z takim prawem. Został również wprowadzony przymus drogowy, który zmuszał kupców do wybierania konkretnych szlaków handlowych. Oprócz tego Kazimierz utworzył specjalny sąd dla miast lokowanych na prawie niemieckim w Krakowie, dlatego miasta nie musiały się już odwoływać do sądu magdeburskiego.
| Prawo składu miasta Krakowa My Władysław, z bożej łaski książę krakowski, sandomierski, łęczycki i kujawski, wiadomym czynimy wszystkim, którzy niniejszy list oglądać będą, że starając o pożytki i korzyści miasta naszego Krakowa, dajemy [prawo] i pozwalamy naszym mieszczanom krakowskim, aby skład wszelkich towarów rzeczy sprzedażnych w wymienionym mieście posiadali, tak jak najlepiej najpożyteczniej dla dobra miasta będą [go] mogli ogłosić. Chcemy także i obiecujemy, aby wszyscy kupcy z jakichkolwiek rejonów i krajów z towarami do rzeczonego miasta przybywający wszystkie ich przedmioty handlu lub towary mogli gościom obcym lub jakimkolwiek innym kupującym sprzedawać, wyjąwszy tylko miedź, która jeśli byłaby sprowadzona z Węgier lub ze Sącza, lub z jakichkolwiek innych rejonów, krajów lub miejsc, nie żadnemu obcemu lecz tylko naszym mieszczanom krakowskim powinna byś sprzedawana, a rzeczeni kupcy w żaden sposób, jak tylko rzeczy i towary sprzedawszy, przez wspomniane nasze miasto Kraków niech się przejeżdżać nie ośmielają. ( ... )Ponadto wszystkich kupców ryby lub śledzie do Krakowa sprowadzających całkowicie uwalniamy, że żadnej części nie będą z nich komukolwiek zobowiązani płacić. Również dopuszczamy i zezwalamy, gdy którykolwiek z naszych mieszczan wymienionego miasta sól u naszych żupników kupią, aby mieli swobodne prawo sprzedawania tejże soli w naszym mieście Krakowie. Następnie mocno obiecujemy wyżej wymienionym naszym mieszczanom i przyrzekamy, że nie chcemy nigdy budować murów miedzy zamkiem i naszym często wymienianym miastem, przez które mury wspomniany zamek z rzeczonym miastem byłby złączony, lecz zawsze zamki osobno i miasto osobno dla siebie oddzielone chcemy pozostawić. Dla podania do wiadomości tego ustępstwa i donacji niniejsze pismo umocnieniem naszej pieczęci zatwierdzone rozkazaliśmy sporządzić ( ... ) |
Podstawą siły zbrojnej państwa polskiego było pospolite ruszenie wszystkich właścicieli ziemskich (rycerze służyli osobiście, duchowni – wyznaczając zastępców), a także wójtów i sołtysów, zaś obrona miast należała do mieszczan. Za panowania Kazimierza przeprowadzono też fortyfikację całego kraju – wzdłuż granic budowano warowne zamki (około 53 za panowania Kazimierza), zaś mieszczan poprzez zwolnienia w podatkach zachęcano do budowy murów miejskich. Główne przychody króla pochodziły z podatków tzw. poradlne w wysokości 12-24 groszy od łana, a także opłaty od miast, cła i myta oraz przychody z majątków królewskich (królewszczyzna). Obok króla największymi właścicielami byli biskupi (szczególnie krakowski i arcybiskup gnieźnieński), klasztory i rody możnowładcze, a także średnie i drobne rycerstwo. Kazimierz Wielki odebrał również wcześniej nadane ziemie i przywileje podatkowe dla Kościoła, a także prawo do dochodu z żup w Bochni i Wieliczce. Wprowadził również reformę monetarną wybijając grubą srebrną monetę od 1338 roku w mennicy królewskiej (grosz Kazimierzowski) ułatwiający handel w całym kraju.
Za czasów panowania Kazimierza ukształtował się również stan chłopski – posiadaczy dziedzicznych gospodarstw (dzięki dalszej kolonizacji na prawie niemieckim ich położenie było całkiem dobre) oraz stan mieszczański – zróżnicowany majątkowo, ale podlegający jednemu prawu mieszczańskiemu.
Zasługa Kazimierza Wielkiego była fundacja uniwersytetu w Krakowie w 1364 roku. Był to drugi po praskim (1348 rok) uniwersytet założony w środkowej Europie. Przede wszystkim władcy chodziło o kształcenie nowej kadry urzędniczej, która pomogłaby zreformować państwo, dlatego planowano utworzyć aż osiem katedr prawa, dwie katedry medycyny i jedną sztuk wyzwolonych (bez teologii, dlatego formalnie uczelni nie przysługiwał tytuł uniwersytetu). Uniwersytetem zarządzał kanclerz. Idea funkcjonowania uniwersytetu upadła po śmierci Kazimierza.
| Akt założenia uniwersytetu w Krakowie W Imię Pańskie Amen (...) My Kazimierz z Bożej łaski król Polski (...) bacząc na to co dobre i nie wątpiąc, że to duchowieństwu i poddanym królestwa naszego pożytek przyniesie, postanowiliśmy w mieście naszym Krakowie wyznaczyć, obrać, ustanowić i urządzić miejsce, na którym by studium generalne w każdym dozwolonym wydziale kwitnęło i dla przyszłości na wieczne czasy tym pismem jego istnienie zapewnić chcemy. Niechże więc tam będzie nauk przemożnych perła, aby wydawała męże dojrzałością rady znakomite, ozdobą cnót świetne, a w różnych umiejętnościach biegłe. Niechaj otworzy się orzeźwiające źródło, a z jego pełności niech czerpią wszyscy naukami napoić się pragnący. Do tego to miasta Krakowa niechaj zjeżdżają się swobodnie i bezpiecznie wszyscy mieszkańcy nie tylko królestwa naszego i krajów przyległych, ale i inni z różnych części świata, którzy pragną nabyć te przesławną perłę wiedzy. Wszystkim pospołu i każdemu z osobna przyrzekamy i dobra wiarą zaręczamy, iż niżej spisane artykuły zawarte w piśmie niniejszym, nienaruszone strzec i zachowywać będziemy. W szczególności zaś dla rektorów uniwersytetu, doktorów, mistrzów, scholarów, pisarzów, sprzedawców ksiąg, bedelów (...) chcemy być panem łaskawym i tak dla wszystkich, jak i dla każdego z osobna praw, przywilejów, swobód i statutu i wszystkich innych zwyczajów w studiach generalnych bolońskim i padewskim przestrzeganych i zachowywanych, chronić, bronić i nimi się opiekować pragniemy (...)Urządzamy odtąd szkoły potrzebne dla czytania prawa kanonicznego, cywilnego, nauk lekarskich i umiejętności wyzwolonych i wyznaczamy mieszkania przyzwoite dla doktorów, mistrzów, scholarów, pisarzy, księgarzy i bedelów (...)Chcemy także aby scholarzy własnego mieli rektora, który by ich sądził w sprawach cywilnych i miał jurysdykcje zwyczajną nad wszystkimi którzy by w mieście Krakowie dla studiów mieszkali. Wszyscy więc pomienionemu rektorowi przysiąc i jego słuchać mają (...)Wspomnianym scholarom naznaczamy jednego kampsora, czyli Żyda w mieście Krakowie, który by miał wystarczające pieniądze do pożyczania ich w potrzebie na pewne zastawy i który by za usługę swoją nie wyciągał więcej jak grosz od jednej grzywny na miesiąc (...)Działo się Krakowie w dzień Zielonych Świątek (12 maja) roku Pańskiego 1364 (...). |
Śmierć Kazimierza Wielkiego w 1370 roku wobec braku syna zakończyła kilkusetletnie panowanie Piastowiców w Polsce.
Dowiedz się więcej
Komentarze
artykuł / utwór: Polityka wewnętrzna Kazimierza Wielkiego
Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)