Osadnictwo na prawie niemieckim w średniowiecznej Polsce

Przyczyny rozwoju osadnictwa na prawie niemieckimi

od XI wieku następuje wzrost demograficzny w Zachodniej Europie;

na tereny polskie przybywa coraz więcej Niemców (osadników od XIII wieku);

istnienie tzw. pustek, czyli łanów niezagospodarowanych;

stworzenie korzystnych ekonomicznie warunków osadnictwa;

zgoda na osadnictwo księcia, władcy dzielnicy, właściciela dóbr (na ziemiach objętych immunitetem).

Przebieg lokacji, czyli założenia wsi lub miasta, na prawie niemieckim

Wśród rodzajów lokacji możemy wyróżnić lokację na surowym korzeniu – czyli założenie osady od podstaw, a także nadanie praw lokacyjnych istniejącemu już miastu lub wsi. Główną rolę przy lokacji pełnił zasadźca – organizował i finansował dokument lokacyjnym. Zasadźca miał prawo zostać sołtysem zakładanej wsi lub wójtem w mieście. Otrzymywał co szósty łan uprawny (łan duży – frankoński – ok. 25 hektarów, łan mały – chełmiński – ok. 16 hektarów), jedną trzecią dochodów z kar sądowych (przewodniczył ławie sądowej), a także posiadał prawo założenia karczmy, jatki (rzeźni, ubojni zwierząt) i czerpania dochodów z połowu ryb. Do obowiązków zasadźcy należał pobór czynszu – najczęściej opłaty pieniężnej za użytkowanie gruntu, a także służba wojskowa.

Osadnicy byli początkowo zwolnieni od płacenia czynszu (tzw. wolnizna). Okres ten trwał od dwóch do dwudziestu czterech lat w zależności od tego czy ziemia była przygotowana do uprawy, czy też wymagała karczowania lasu. Otrzymywali materiały budowlane i narzędzie na budowę domu. Wszyscy osadnicy otrzymywali jednakową ilość ziemi (1 łan). Do obowiązków osadników należało opłacanie czynszu i innych danin w naturze. Prawo do opuszczenia wsi chłop otrzymywał po takim samym czasie ile trwała wolnizna, po uregulowaniu wszelkich świadczeń i powinności.

Powstanie miast polskich również należy kojarzyć z upowszechnieniem się prawa niemieckiego. Miasto otrzymywało samorząd, na jego czele stał wójt, zaś obok niego mieszczanie wybierali radę miejską z burmistrzem. Najczęściej wzorowano się na Magdeburgu (prawo magdeburskie).

Dokument lokacyjny dla wsi Radlina z 1291 roku

[...] my, komes Jan [...] razem z bratem naszym Wojciechem chcemy, aby do każdego ze współczesnych i przyszłych patrzących na tę kartę, doszła wiadomość, że dziedzictwo nasze, Radlino powszechnie zwane, Marcinowi zwanemu ze Staniewa[...] oddaliśmy w celu lokacji na prawie niemieckim [...]tym układem i kształtem, iż mieszkańcy przerzeczonej wsi przez poszczególne lata z każdego łanu małego w dzień św. Marcina płacić będą obowiązani 2 miary pszenicy, 2 miary żyta, 6 miar owsa [...] wiardunek* srebra będącego w obiegu i ten czynsz znosić będą obowiązani na nasz dwór bliższy. Aby ci uprawiający przerzeczoną wioskę mogli wypłacić to wszystko, otrzymają 9 lat wolnych od wszelkich danin i opłat. Wspomniany Marcin zaś, sołtys i jego dziedzice z tytułu lokacji siódmy łan [...] swobodnie będą posiadali [...] I trzeci denar z każdej sprawy sądzonej. Daliśmy także [...] wspomnianemu Marcinowi [...] moc wystawiania młynów [...]; karczmę, jatkę, sadzawkę [...] będą mieć dla siebie i sukna także będą mogli sprzedawać. Dajemy Marcinowi sołtysowi i jego potomstwu moc sądzenia: ucięcia głowy i obcięcia członków co do tych, którzy by zawinili we wsi wspomnianej [...] Kościołowi zaś dwa łany wolne dajemy także [...][...] niniejszą kartę powagą naszej pieczęci potwierdziliśmy.
* ¼ grzywny srebra

Skutki lokacji

Podstawowymi skutkami lokacji był rozwój całego kraju oraz rozwój gospodarczy poszczególnych dzielnic. Prawo lokacyjne zmodernizowała również sposób upraw – wprowadzono system trójpolówki. W użyciu pojawiły się także nowe narzędzia rolnicze – pług z odkładnicą, kosa, co umożliwiało zwiększenie wydajności pracy. Wśród innych narzędzi można wymienić żarna, młyny, cepy, bronę. Wzrost liczby ludności i nowe techniki uprawy roli, dające mozliwość uzyskiwania nadwyżek, pozwalały na powiększenie terenów uprawnych w Polsce. Osadnictwo nabrało cech stałości, poprawiła się także komunikacja między dzielnicami.

Lokacje na prawie niemieckim spowodowały w miastach germanizację mieszczaństwa, jednak z drugiej strony wpłynęły na rozpowszechnienie zachodniej kultury i zachodniego stylu życia.

Wśród pierwszych lokacji na prawie niemieckim wymienia się w Polsce: Lwówek Śląski (1217), Złotoryję (przed 1211) i Kraków (1257), Gdańsk (na prawie lubeckim 1260-1263). W ciągu XIII wieku lokowano około 100 miast, będące głównie miejscem rozwoju handlu i rzemiosła. Z zachodu przeszły do nowych miast również wzory cechów rzemieślniczych – korporacji zrzeszających różnych producentów.

Dowiedz się więcej

1 Powstanie i rozwój demokracji szlacheckiej w Polsce
2 Polityka wewnętrzna Kazimierza Wielkiego
3 Geneza przebieg i skutki zamachu majowego

Komentarze
artykuł / utwór: Osadnictwo na prawie niemieckim w średniowiecznej Polsce

Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem)

Imię:
E-mail:
Tytuł:
Komentarz:

Historia Polski / Osadnictwo na prawie niemieckim w średniowiecznej Polsce